مرخصی زندان چگونه است

مرخصی زندان به محکومان واجد شرایط این فرصت را می دهد که برای مدت کوتاهی از زندان خارج شده و به امور ضروری خود رسیدگی کنند. این امتیاز، با هدف حمایت از بنیان خانواده، تسهیل بازگشت به جامعه و تشویق به رفتار اصلاحی اعطا می شود و نیازمند رعایت دقیق قوانین و مقررات است. آشنایی با جزئیات این فرآیند اهمیت زیادی دارد.

برای بسیاری از خانواده ها و حتی خود زندانیان، مرخصی زندان می تواند همچون نوری در انتهای تونل تاریک حبس باشد؛ فرصتی برای دیدار با عزیزان، رسیدگی به مسائل شخصی یا حتی درمان. این فرصت موقت، نه تنها می تواند مرهمی بر دل نگرانی ها باشد، بلکه نقش مهمی در تقویت روحیه زندانی و آماده سازی او برای بازگشت به جامعه ایفا می کند. اما داستان مرخصی به همین سادگی نیست؛ فرآیندی پیچیده و قانونی دارد که باید تمامی ابعاد آن به دقت بررسی شود. درک شرایط، انواع، مراحل درخواست و حتی عواقب ناشی از عدم رعایت قوانین، برای هر کسی که به نوعی با این موضوع درگیر است، حیاتی است. این مقاله می کوشد تا با روایتی دقیق و جامع، تمامی جنبه های مرخصی زندان را روشن سازد تا خواننده با دیدی کامل و عملی، قدم در این مسیر بگذارد.

مرخصی زندان چیست و چه اهدافی را دنبال می کند؟

مرخصی زندان، اجازه ای است که به یک محکوم به حبس داده می شود تا برای مدت زمان مشخص و تحت شرایطی خاص، به صورت موقت از زندان خارج شود. این خروج موقت، با هدف بازگشت به جامعه و حمایت از خانواده صورت می گیرد و معمولاً پس از پایان مدت مرخصی، زندانی باید به زندان بازگردد.

جایگاه مرخصی در سیستم قضایی ایران

مرخصی در سیستم قضایی ایران به عنوان یک امتیاز تلقی می شود، نه یک حق مطلق. این به معنای آن است که اعطای مرخصی بستگی به تشخیص مقامات قضایی و رعایت کامل مقررات توسط زندانی دارد. هدف اصلی از اعطای مرخصی، صرفاً تسکین وضعیت زندانی نیست، بلکه جنبه های اصلاحی و تربیتی نیز در آن نهفته است. مسئولان زندان و قضات ناظر بر زندان، با بررسی رفتار و عملکرد زندانی، تلاش می کنند تا این امتیاز را به افرادی اعطا کنند که شایستگی آن را دارند و می توانند از این فرصت برای بهبود وضعیت خود و خانواده شان استفاده کنند.

اهداف اصلی اعطای مرخصی

• تقویت بنیان خانواده: دوری از خانواده، به ویژه برای زندانیانی که سرپرست خانوار هستند، می تواند آسیب های جبران ناپذیری به بار آورد. مرخصی فرصتی برای ترمیم این ارتباطات و ایفای نقش های خانوادگی، هرچند به صورت موقت، فراهم می کند.
• تسهیل بازگشت به جامعه: مرخصی به زندانی این امکان را می دهد که به تدریج با محیط بیرون زندان ارتباط برقرار کند، وضعیت جامعه را درک کند و خود را برای بازگشت نهایی آماده سازد. این آمادگی ذهنی و اجتماعی، می تواند به کاهش بازگشت به جرم (Recidivism) کمک شایانی کند.
• رسیدگی به مشکلات ضروری: گاهی اوقات، مسائل حیاتی و غیرقابل تعویق مانند بیماری شدید یکی از اعضای خانواده، فوت عزیزان یا امور مالی ضروری، نیاز به حضور زندانی در خارج از زندان دارد. مرخصی اضطراری برای چنین شرایطی پیش بینی شده است.
• تشویق به رفتار اصلاحی: یکی از مهمترین اهداف مرخصی، ایجاد انگیزه در زندانیان برای رعایت مقررات، شرکت در برنامه های آموزشی و تربیتی و نشان دادن حسن رفتار است. زندانیانی که در این مسیر موفق عمل می کنند، شانس بیشتری برای دریافت مرخصی های تشویقی خواهند داشت.

تفاوت های کلیدی مرخصی با آزادی مشروط، عفو و تخفیف مجازات

هرچند همه این موارد به نوعی به کاهش زمان حبس یا خروج از زندان مربوط می شوند، اما تفاوت های ماهوی با یکدیگر دارند:

1. مرخصی: همانطور که گفته شد، یک خروج موقت با تعهد بازگشت به زندان است و جزئی از مدت حبس محسوب می شود.
2. آزادی مشروط: پس از گذراندن بخش مشخصی از مجازات (مثلاً نصف یا دو سوم) و اثبات حسن اخلاق و تعهد به عدم ارتکاب جرم، زندانی به صورت مشروط و برای باقیمانده محکومیت خود آزاد می شود. در صورت عدم رعایت شروط، به زندان بازگردانده خواهد شد.
3. عفو: یک اقدام حاکمیتی است که به موجب آن، تمام یا بخشی از مجازات زندانی بخشیده می شود. عفو می تواند به صورت عفو عمومی یا عفو خصوصی باشد و پس از آن، زندانی دیگر نیازی به بازگشت به زندان ندارد.
4. تخفیف مجازات: کاهش مدت یا نوع مجازات توسط دادگاه یا مرجع قضایی در طول فرآیند دادرسی یا پس از صدور حکم است، که معمولاً به دلایلی مانند همکاری با دستگاه قضایی یا شرایط خاص زندانی صورت می گیرد و تفاوت زیادی با مرخصی موقت دارد.

مبانی قانونی مرخصی زندانیان: از قانون تا بخشنامه ها

اعطای مرخصی زندان ریشه های قانونی محکمی در نظام حقوقی ایران دارد. این ریشه ها، از قوانین پایه مانند قانون آیین دادرسی کیفری آغاز شده و با آیین نامه ها و بخشنامه های اجرایی، جزئیات بیشتری پیدا می کنند. درک این مبانی برای هر فردی که قصد پیگیری مرخصی را دارد، ضروری است.

ماده ۵۲۰ قانون آیین دادرسی کیفری: سنگ بنای مرخصی

ماده ۵۲۰ قانون آیین دادرسی کیفری، مهمترین سند قانونی است که چارچوب اصلی اعطای مرخصی را تعیین می کند. این ماده تصریح می کند که محکومان، در صورت رعایت ضوابط و مقررات زندان، مشارکت فعال در برنامه های اصلاحی و تربیتی و کسب امتیازات لازم، پس از سپردن تامین مناسب، می توانند ماهانه حداکثر سه روز از مرخصی برخوردار شوند. این بخش از ماده، مرخصی عادی را شامل می شود. علاوه بر این، ماده ۵۲۰ به موارد اضطراری نیز اشاره دارد: در شرایطی مانند بیماری حاد یا فوت بستگان نسبی و سببی درجه یک از طبقه اول یا همسر، یا ازدواج فرزندان، زندانی می تواند به تشخیص دادستان، حداکثر تا پنج روز از مرخصی استفاده کند.

این ماده همچنین مسئولیت تعیین مقررات جزئی تر را به عهده آیین نامه ای گذاشته است که توسط سازمان زندان ها و اقدامات تأمینی و تربیتی کشور تهیه و به تصویب رئیس قوه قضائیه می رسد. این تقسیم وظایف نشان می دهد که قانون گذار، هم اصول کلی را مشخص کرده و هم انعطاف لازم را برای جزئیات اجرایی به نهادهای مسئول داده است.

آیین نامه اجرایی سازمان زندان ها و اقدامات تأمینی و تربیتی کشور: نقشه راه اجرایی

پس از تصویب قانون آیین دادرسی کیفری، آیین نامه اجرایی سازمان زندان ها وظیفه دارد تا جزئیات مربوط به ماده ۵۲۰ را تشریح کند. این آیین نامه مانند یک نقشه راه عمل می کند و چگونگی انطباق وضعیت زندانیان با شرایط تعیین شده، نحوه اعطای امتیازات برای مشارکت در برنامه های اصلاحی و تربیتی و فرآیند دقیق درخواست و صدور مرخصی را مشخص می کند. به عنوان مثال، این آیین نامه است که معیارهای رفتار نیک را توضیح می دهد، میزان امتیازات برای فعالیت های مختلف را تعیین می کند و سقف های دقیق تری برای مدت زمان مرخصی در شرایط گوناگون وضع می کند.

آیین نامه اجرایی سازمان زندان ها، تعیین کننده جزئیات و ظرایف اجرای ماده ۵۲۰ قانون آیین دادرسی کیفری است و بدون آن، اجرای دقیق و یکنواخت قوانین مرخصی امکان پذیر نخواهد بود.

بخشنامه های سالانه و موردی قوه قضائیه: به روزرسانی ها و تدابیر خاص

علاوه بر قانون و آیین نامه، بخشنامه هایی که به صورت سالانه یا موردی توسط رئیس قوه قضائیه یا دادستان کل کشور صادر می شوند، نقش مهمی در به روزرسانی و اعمال تدابیر خاص در مورد مرخصی دارند. این بخشنامه ها ممکن است در مناسبت های خاص (مانند اعیاد ملی و مذهبی یا دهه فجر) صادر شوند و به زندانیان واجد شرایط، مرخصی های ویژه یا تمدید مرخصی های موجود را اعطا کنند. بخشنامه مرخصی زندانیان ۱۴۰۴ نیز نمونه ای از این تدابیر است که می تواند شرایط خاصی را برای سال جاری تعیین کند. این بخشنامه ها معمولاً با هدف کاهش جمعیت کیفری، تقویت بنیان خانواده زندانیان و در راستای سیاست های حمایتی و اصلاحی قوه قضائیه صادر می شوند و اطلاع از آن ها برای پیگیری پرونده مرخصی بسیار مهم است.

انواع مرخصی زندانیان: جزئیات و شرایط هر کدام

مرخصی زندان یک پدیده یکسان نیست و بر اساس دلایل و شرایط خاص خود به انواع مختلفی تقسیم می شود. شناخت دقیق این انواع و جزئیات هر یک، به خانواده ها و زندانیان کمک می کند تا درخواست خود را به درستی و با آگاهی کامل از قوانین مطرح کنند.

الف) مرخصی عادی (ماهانه)

مرخصی عادی، رایج ترین نوع مرخصی است که به صورت منظم و ماهانه به زندانیان واجد شرایط اعطا می شود. مدت زمان استاندارد این نوع مرخصی معمولاً سه روز در ماه است، اما در برخی موارد و با تشخیص مقامات قضایی ممکن است متغیر باشد.

شرایط لازم برای دریافت مرخصی عادی:

• رعایت مقررات: زندانی باید در طول دوران محکومیت، تمامی ضوابط و مقررات داخل زندان را رعایت کرده باشد. این شامل پرهیز از درگیری، حفظ نظم و انضباط و احترام به مسئولان است.
• مشارکت در برنامه های اصلاحی: شرکت فعال در کلاس های آموزشی، مهارت آموزی، فعالیت های فرهنگی و تربیتی، و همچنین کسب امتیازات لازم از این برنامه ها، برای دریافت مرخصی عادی ضروری است.
• کسب امتیاز: هر زندانی بر اساس رفتارش و مشارکتش در برنامه ها امتیازاتی کسب می کند. رسیدن به حد نصاب امتیازات تعیین شده توسط آیین نامه، شرط اصلی است.
• سپردن تامین مناسب: برای تضمین بازگشت زندانی به موقع، سپردن وثیقه (مانند سند ملکی یا وجه نقد) یا معرفی کفیل معتبر که توانایی مالی لازم را داشته باشد، الزامی است.

ب) مرخصی اضطراری (ویژه)

مرخصی اضطراری برای شرایط پیش بینی نشده و حیاتی است که نیاز به حضور فوری زندانی دارد. این نوع مرخصی، با توجه به وضعیت حساس آن، معمولاً با سرعت بیشتری بررسی و اعطا می شود.

موارد مجاز برای مرخصی اضطراری:

• بیماری حاد یا فوت بستگان نسبی و سببی درجه یک: شامل پدر، مادر، فرزند، همسر، پدربزرگ، مادربزرگ و نوه ها می شود. شدت بیماری باید توسط پزشک معتمد و در صورت لزوم پزشکی قانونی تایید شود.
• ازدواج فرزندان: در صورتی که فرزند زندانی مراسم ازدواج داشته باشد، به او مرخصی اضطراری داده می شود.

مدت زمان مرخصی اضطراری معمولاً تا پنج روز است که این مدت با تشخیص دادستان یا قاضی اجرای احکام تعیین می شود. در موارد بسیار خاص و بنا به ضرورت، امکان تمدید این مرخصی نیز وجود دارد.

ج) مرخصی تشویقی

مرخصی تشویقی پاداشی برای زندانیانی است که در زندان رفتار نمونه از خود نشان می دهند و در جهت اصلاح و تربیت گام برمی دارند.

دلایل اعطا:

• حسن رفتار: رعایت کامل قوانین، همکاری با مسئولین زندان و ایجاد فضای مثبت در محیط حبس.
• همکاری با مسئولین: کمک به حفظ نظم، گزارش تخلفات جدی یا همکاری در امور خدماتی زندان.
• شرکت فعال در برنامه های تربیتی: فراتر از شرکت اجباری، مشارکت با انگیزه و فعال در کلاس ها و کارگاه های مختلف.

مرجع پیشنهاد مرخصی تشویقی معمولاً رئیس زندان است که با ارزیابی عملکرد زندانی، پیشنهاد خود را به قاضی اجرای احکام ارائه می دهد. تایید نهایی با قاضی اجرای احکام است.

د) مرخصی جهت جلب رضایت شاکی خصوصی

این نوع مرخصی برای زندانیانی است که علاوه بر جنبه عمومی جرم، دارای شاکی خصوصی نیز هستند و نیاز به جلب رضایت او دارند. هدف اصلی این مرخصی، حل و فصل اختلافات و جبران خسارت به شاکی است.

شرایط اختصاصی:

• موثر بودن مرخصی در جلب رضایت: دادستان یا قاضی اجرای احکام باید تشخیص دهد که حضور زندانی در خارج از زندان می تواند به مذاکره و جلب رضایت شاکی کمک کند.
• موافقت شاکی: در بسیاری از موارد، جلب موافقت اولیه شاکی برای اعطای مرخصی الزامی است.
• سپردن تامین مناسب: همانند سایر مرخصی ها، سپردن وثیقه یا کفیل برای تضمین بازگشت ضروری است.

مدت زمان این مرخصی، یک نوبت حداکثر هفت روز است. اگر زندانی در این مدت بتواند بخشی از خسارت شاکی را پرداخت یا رضایت او را جلب کند، این مرخصی می تواند برای یک بار دیگر و به مدت هفت روز تمدید شود.

ه) مرخصی های مناسبتی (ویژه اعیاد و مناسبت های ملی و مذهبی)

این مرخصی ها در زمان های خاص و به مناسبت های ملی یا مذهبی مانند عید نوروز، عید فطر، دهه فجر و … اعطا می شوند. مرجع اصلی اعطای این مرخصی ها، رئیس قوه قضائیه است.

رئیس قوه قضائیه می تواند حداکثر دو بار در سال، علاوه بر سقف های قانونی تعیین شده برای مرخصی های دیگر، به زندانیان واجد شرایط، مرخصی اعطا کند. شرایط خاص این مرخصی ها در بخشنامه های مربوط به همان مناسبت اعلام می شود و معمولاً شامل زندانیان جرایم خاص (مانند امنیتی) نمی شود و برای زندانیان جرایم عمومی با سوابق مطلوب در نظر گرفته می شود. این مرخصی ها نقش مهمی در تقویت روابط خانوادگی و کاهش فشارهای روانی دوران حبس دارند.

چه کسانی می توانند مرخصی بگیرند؟ شرایط عمومی و اختصاصی جامع

دریافت مرخصی زندان، مانند یک امتیاز ارزشمند، به هر کسی تعلق نمی گیرد. مجموعه ای از شرایط عمومی و اختصاصی وجود دارد که باید به دقت مورد بررسی قرار گیرند تا یک زندانی بتواند از این فرصت بهره مند شود.

شرایط عمومی (پایه و اساس)

این شرایط برای تمامی زندانیان متقاضی مرخصی، صرف نظر از نوع جرم یا ویژگی های فردی، ضروری است:

1. محکومیت قطعی به حبس: مرخصی تنها به افرادی تعلق می گیرد که حکم قطعی حبس دریافت کرده اند. متهمانی که در بازداشت موقت به سر می برند و هنوز حکم قطعی برای آن ها صادر نشده است، مشمول این قاعده نمی شوند. این یک تمایز کلیدی است که اغلب نادیده گرفته می شود.
2. گذشتن حداقل یک سوم یا نیمی از مدت محکومیت: بر اساس نوع جرم و سیاست های قضایی، معمولاً لازم است زندانی بخش قابل توجهی از محکومیت خود را سپری کرده باشد. این موضوع نشان دهنده شروع فرآیند اصلاح و پشیمانی از عمل ارتکابی تلقی می شود.
3. داشتن رفتار نیک و عدم ارتکاب تخلفات انضباطی در زندان: زندانی باید در طول مدت حبس، رفتار مناسب و منطبق با قوانین و مقررات زندان داشته باشد. هرگونه گزارش تخلف انضباطی، نزاع، سرپیچی از دستورات یا عدم رعایت نظم، می تواند شانس دریافت مرخصی را به شدت کاهش دهد.
4. سپردن تامین مناسب (وثیقه یا کفالت) و ضمانت بازگشت: این شرط برای تضمین بازگشت زندانی به زندان در پایان مدت مرخصی است. وثیقه می تواند شامل سند ملکی، وجه نقد یا ضمانت نامه بانکی باشد و کفیل نیز باید توانایی مالی لازم را برای پرداخت مبلغ کفالت در صورت عدم بازگشت زندانی، داشته باشد.
5. عدم سوءسابقه در مرخصی های قبلی: اگر زندانی قبلاً از مرخصی استفاده کرده و به موقع به زندان بازنگشته باشد، یا در ایام مرخصی مرتکب جرم جدیدی شده باشد، شانس دریافت مرخصی های بعدی تقریباً از بین می رود. این موضوع، اصل اعتماد را در اعطای این امتیاز زیر سوال می برد.

شرایط اختصاصی بر اساس نوع زندانی

علاوه بر شرایط عمومی، برخی گروه ها از زندانیان ممکن است شرایط خاصی برای دریافت مرخصی داشته باشند که در نظر گرفتن آن ها می تواند در تصمیم گیری مقامات قضایی موثر باشد:

• زنان زندانی: برای زنان زندانی، به ویژه مادران دارای فرزند خردسال و زنان باردار، اولویت ویژه برای اعطای مرخصی در نظر گرفته می شود. این تصمیم گیری با رویکرد حمایتی و انسانی، با هدف حفظ سلامت مادر و کودک و تقویت بنیان خانواده صورت می گیرد.
• زندانیان مالی: در مورد زندانیان محکومیت های مالی (مانند بدهی چک یا مهریه)، ممکن است انعطاف پذیری بیشتری برای اعطای مرخصی وجود داشته باشد، به شرطی که زندانی همکاری لازم را برای تسویه بدهی ها، مذاکره با شاکی یا پرداخت اقساط نشان دهد. هدف، کمک به تسویه حساب و آزادی نهایی این افراد است.
• زندانیان بیمار: اگر زندانی دچار بیماری جدی باشد و نیاز به درمان خارج از زندان یا مراقبت های پزشکی خاصی داشته باشد، با تأیید پزشک معتمد زندان و پزشکی قانونی، می تواند از مرخصی درمانی بهره مند شود. در این موارد، اولویت سلامت زندانی است.

چه کسانی از مرخصی محروم هستند؟ (موارد استثنا و محدودیت ها)

همانطور که برخی شرایط برای دریافت مرخصی ضروری است، برخی دیگر نیز می توانند مانع از اعطای این امتیاز شوند. شناخت این موارد استثنا و محدودیت ها برای جلوگیری از انتظارات بیهوده و پیگیری های بی نتیجه اهمیت دارد.

1. محکومان به اعدام یا حبس ابد: زندانیانی که به اعدام یا حبس ابد محکوم شده اند، به طور کلی از دریافت مرخصی محروم هستند. مگر در موارد بسیار خاص و با تأیید عالی ترین مراجع قضایی و امنیتی کشور، که آن هم به ندرت اتفاق می افتد و شرایط بسیار سخت گیرانه ای دارد.
2. مرتکبان جرایم خاص امنیتی، تروریستی، جاسوسی و جرایم سازمان یافته: ماهیت این جرایم به گونه ای است که اعطای مرخصی به محکومان آن ها می تواند خطراتی برای امنیت عمومی و ملی در پی داشته باشد. به همین دلیل، این دسته از زندانیان معمولاً از امتیاز مرخصی محروم هستند.
3. متهمان (افرادی که هنوز حکم قطعی ندارند و در مرحله بازداشت موقت هستند): همانطور که پیشتر گفته شد، مرخصی فقط به محکومان تعلق می گیرد. افرادی که در مرحله تحقیقات یا دادرسی هستند و هنوز حکم قطعی برای آن ها صادر نشده است، نمی توانند از مرخصی استفاده کنند.
4. زندانیانی که از مرخصی های قبلی بازنگشته اند یا در ایام مرخصی مرتکب جرم شده اند: این دسته از زندانیان، اعتماد سیستم قضایی را از دست داده اند. عدم بازگشت به موقع یا ارتکاب جرم در طول مرخصی، نه تنها منجر به لغو دائم امتیاز مرخصی های آتی می شود، بلکه می تواند عواقب حقوقی جدی تری نیز برای فرد به دنبال داشته باشد.

این محدودیت ها نشان دهنده آن است که اعطای مرخصی یک موضوع حساس و دارای ابعاد امنیتی و اجتماعی است و مقامات قضایی با وسواس خاصی در این باره تصمیم گیری می کنند.

فرآیند گام به گام درخواست و اخذ مرخصی زندان

فرآیند درخواست و اخذ مرخصی زندان، مسیری مشخص و گام به گام دارد که آشنایی با آن برای خانواده ها و زندانیان از اهمیت بالایی برخوردار است. این مراحل، نیازمند دقت، صبر و ارائه مدارک مستند است.

مرحله ۱: تهیه درخواست کتبی

اولین گام برای درخواست مرخصی، تهیه یک درخواست کتبی است. این درخواست می تواند توسط خانواده زندانی، وکیل او، یا در برخی موارد توسط خود زندانی (از طریق مددکار اجتماعی یا مسئولین مربوطه در زندان) تنظیم شود. در این درخواست، باید به طور واضح دلایل درخواست مرخصی (مانند بیماری، فوت، ازدواج فرزند یا درخواست مرخصی عادی) به همراه جزئیات مربوطه و مستندات پشتیبان (گواهی فوت، مدارک پزشکی، سند ازدواج) ذکر شود. لحن درخواست باید رسمی و محترمانه باشد.

مرحله ۲: مراجعه به واحد مددکاری یا دفتر رئیس زندان

پس از تهیه درخواست کتبی و جمع آوری مدارک لازم، باید به واحد مددکاری اجتماعی یا دفتر رئیس زندان مراجعه شود. در این مرحله، درخواست به همراه تمامی مدارک پشتیبان به مسئول مربوطه تحویل داده می شود. مددکاران اجتماعی در این مرحله نقش مهمی ایفا می کنند؛ آنها می توانند راهنمایی های لازم را در مورد تکمیل مدارک و فرآیند ارائه دهند و وضعیت زندانی را برای تصمیم گیری های بعدی بررسی کنند.

مرحله ۳: بررسی در داخل زندان

درخواست مرخصی، پس از ثبت اولیه، در داخل زندان مورد بررسی قرار می گیرد. این بررسی شامل موارد زیر است:

• بررسی پرونده انضباطی زندانی: مددکار اجتماعی یا مسئولین مربوطه، سوابق رفتاری و انضباطی زندانی را در طول مدت حبس بررسی می کنند.
• گزارش مددکار اجتماعی: مددکار اجتماعی گزارشی از وضعیت روحی، خانوادگی و اجتماعی زندانی تهیه کرده و نظر خود را در مورد اعطای مرخصی ابراز می کند.
• بررسی توسط شورای طبقه بندی: در بسیاری از زندان ها، درخواست ها توسط شورای طبقه بندی (که متشکل از مسئولین زندان است) بررسی می شود و نظر مشورتی در مورد شایستگی زندانی برای مرخصی ارائه می گردد.

مرحله ۴: ارسال پیشنهاد به قاضی اجرای احکام

در صورتی که بررسی های داخلی زندان مثبت باشد و زندانی واجد شرایط تشخیص داده شود، پیشنهاد اعطای مرخصی همراه با گزارش وضعیت، امتیازات کسب شده و مدارک لازم، به قاضی اجرای احکام کیفری مربوطه ارسال می شود. قاضی اجرای احکام نقش کلیدی در تصمیم گیری نهایی دارد و وظیفه نظارت بر اجرای صحیح احکام و حقوق زندانیان را بر عهده دارد.

مرحله ۵: بررسی و تصمیم گیری توسط مقام قضایی

قاضی اجرای احکام (یا در برخی موارد دادستان)، پس از دریافت پیشنهاد و بررسی دقیق تمامی جوانب پرونده، از جمله نوع جرم، میزان مجازات سپری شده، حسن رفتار زندانی و اهمیت دلایل درخواست مرخصی، در مورد اعطای آن تصمیم گیری می کند. این مرحله، حیاتی ترین بخش فرآیند است و نیازمند یک ارزیابی جامع حقوقی و انسانی است.

مرحله ۶: تعیین نوع و میزان تامین

در صورت موافقت مقام قضایی با مرخصی، گام بعدی تعیین نوع و میزان تامین مناسب است. همانطور که پیشتر اشاره شد، این تامین می تواند شامل وثیقه ملکی، وجه نقد یا معرفی کفیل معتبر باشد. میزان وثیقه بر اساس نوع جرم، مدت مرخصی و تشخیص قاضی تعیین می شود. این مرحله به منظور تضمین بازگشت به موقع زندانی و جلوگیری از فرار او صورت می گیرد.

مرحله ۷: صدور و ابلاغ قرار مرخصی

پس از تعیین و تأمین وثیقه یا کفالت، قرار مرخصی به صورت رسمی صادر و به زندان ابلاغ می شود. با ابلاغ این قرار، امکان خروج موقت زندانی از زندان فراهم می گردد. در این مرحله، تمامی جزئیات مربوط به مدت مرخصی، زمان بازگشت و هرگونه شرط خاصی که توسط قاضی تعیین شده باشد، به زندانی و خانواده او ابلاغ خواهد شد. رعایت دقیق این شرایط برای جلوگیری از عواقب ناخواسته، ضروری است.

مدت زمان مرخصی و چگونگی تمدید آن

مدت زمان مرخصی زندانی یک مقدار ثابت نیست و به عوامل مختلفی از جمله نوع مرخصی و تشخیص مقام قضایی بستگی دارد. با این حال، سقف هایی قانونی برای هر نوع مرخصی تعیین شده است که باید رعایت شوند.

سقف های قانونی برای انواع مختلف مرخصی

به طور کلی، مدت زمان مرخصی به شرح زیر است:

• مرخصی عادی (ماهانه): معمولاً سه روز در ماه است. این مرخصی به صورت منظم و برای زندانیانی که واجد شرایط عمومی هستند، اعطا می شود.
• مرخصی اضطراری: در موارد خاص مانند بیماری حاد یا فوت بستگان درجه یک یا ازدواج فرزندان، این مرخصی می تواند تا پنج روز باشد.
• مرخصی جهت جلب رضایت شاکی خصوصی: این مرخصی در نوبت اول حداکثر هفت روز است و در صورت پیشرفت در جلب رضایت یا پرداخت بخشی از خسارت، برای یک بار دیگر تا هفت روز قابل تمدید است.
• مرخصی تشویقی و مناسبتی: مدت زمان این مرخصی ها بسته به بخشنامه های صادره و تشخیص رئیس قوه قضائیه یا قاضی اجرای احکام متغیر است، اما معمولاً از سه روز تا پانزده روز را شامل می شود.

می توان در طول سال، زندانیان واجد شرایط چندین نوبت مرخصی دریافت کنند، اما معمولاً با فاصله زمانی معقول و با بررسی دقیق رفتار و عملکرد آن ها در مرخصی های قبلی صورت می گیرد.

شرایط و مراحل درخواست تمدید مرخصی و مرجع تصمیم گیرنده

گاهی اوقات، به دلیل بروز شرایط پیش بینی نشده یا عدم اتمام امور در طول مدت مرخصی، زندانی نیاز به تمدید مرخصی خود پیدا می کند. درخواست تمدید مرخصی نیز فرآیند خاص خود را دارد:

1. ارائه درخواست کتبی: زندانی یا خانواده او باید پیش از اتمام مدت مرخصی اولیه، یک درخواست کتبی برای تمدید مرخصی تنظیم کنند. در این درخواست باید دلایل موجه و مستند برای تمدید (مانند ادامه درمان، عدم اتمام مذاکره با شاکی، یا بروز اتفاق جدید) به طور کامل شرح داده شود.
2. ارائه مدارک پشتیبان: تمامی مدارک لازم برای اثبات دلایل تمدید، مانند گواهی پزشک، مدارک مربوط به ادامه مذاکرات با شاکی، یا هرگونه سند مرتبط دیگر، باید به درخواست ضمیمه شود.
3. مراجعه به مرجع تصمیم گیرنده: درخواست تمدید باید به همان مرجعی ارائه شود که مرخصی اولیه را صادر کرده است، که معمولاً قاضی اجرای احکام یا دادستان است. در برخی موارد خاص، ممکن است نیاز به مراجعه به مراجع بالاتر نیز باشد.
4. بررسی و تصمیم گیری: مقام قضایی پس از بررسی دلایل و مدارک ارائه شده، در مورد تمدید مرخصی تصمیم گیری می کند. تصمیم گیری برای تمدید، همچون اعطای مرخصی اولیه، یک امتیاز است و تضمینی برای موافقت با آن وجود ندارد. در صورت موافقت، مدت زمان تمدید و هرگونه شرط جدید نیز ابلاغ خواهد شد.

وثیقه و کفالت برای مرخصی زندان: نکات حقوقی و کاربردی

وثیقه و کفالت از مهمترین تضمین ها برای بازگشت زندانی از مرخصی به شمار می روند و نقش حیاتی در فرآیند اعطای مرخصی ایفا می کنند. درک دقیق اهمیت، انواع و مسئولیت های مربوط به آن ها برای خانواده ها و زندانیان ضروری است.

اهمیت و هدف از اخذ تامین مناسب (وثیقه یا کفالت)

هدف اصلی از اخذ وثیقه یا کفالت، اطمینان از بازگشت زندانی به زندان در پایان مدت مرخصی است. دستگاه قضایی با این اقدام، ریسک فرار زندانی را کاهش می دهد و تضمینی برای اجرای حکم فراهم می آورد. این تامین، در واقع یک تعهد مالی است که در صورت عدم رعایت شرایط مرخصی توسط زندانی، قابل ضبط یا وصول خواهد بود. این مکانیسم، به نوعی مسئولیت پذیری را هم در زندانی و هم در خانواده او (که تامین را فراهم می کنند) ایجاد می کند.

انواع تامین (وثیقه ملکی، ضمانت نامه بانکی، وجه نقد، کفالت)

تامین مناسب می تواند به اشکال مختلفی صورت گیرد که هر کدام ویژگی های خاص خود را دارند:

• وثیقه ملکی: رایج ترین نوع وثیقه است که شامل ارائه سند مالکیت یک ملک (زمین، خانه، آپارتمان) به عنوان تضمین می شود. ارزش ملک باید توسط کارشناس رسمی دادگستری ارزیابی شود و حداقل معادل میزان وثیقه تعیین شده باشد.
• ضمانت نامه بانکی: یک تضمین مالی از سوی بانک است که بانک متعهد می شود در صورت عدم بازگشت زندانی، مبلغ تعیین شده را به قوه قضائیه پرداخت کند. این نوع تامین نیاز به بلوکه کردن مبلغ معینی در بانک دارد.
• وجه نقد: می توان مبلغ وثیقه را به صورت وجه نقد به حساب سپرده قوه قضائیه واریز کرد. پس از اتمام مرخصی و بازگشت زندانی، این وجه به صاحب آن بازگردانده می شود.
• کفالت: در کفالت، فردی (کفیل) با ارائه فیش حقوقی یا سند ملکی خود متعهد می شود که در صورت عدم بازگشت زندانی، مبلغ تعیین شده را پرداخت کند. در واقع، کفیل شخصاً مسئولیت بازگرداندن زندانی یا پرداخت وجه را بر عهده می گیرد.

نحوه تعیین میزان وثیقه و مسئولیت قانونی کفیل/وثیقه گذار

میزان وثیقه یا کفالت توسط قاضی اجرای احکام یا مرجع صادرکننده مرخصی تعیین می شود. این میزان به عواملی مانند نوع جرم، میزان مجازات، مدت زمان مرخصی، سابقه کیفری زندانی و احتمال فرار او بستگی دارد. هیچ فرمول ثابتی برای آن وجود ندارد و تشخیص آن کاملاً در اختیار مقام قضایی است.

مسئولیت قانونی کفیل یا وثیقه گذار بسیار سنگین است. در صورت عدم بازگشت زندانی از مرخصی:

• اگر وثیقه ملکی باشد، ملک مورد نظر به مزایده گذاشته شده و مبلغ وثیقه از آن وصول می شود.
• اگر وجه نقد باشد، مبلغ واریز شده به طور کامل ضبط می شود.
• اگر کفالت باشد، از کفیل خواسته می شود که مبلغ کفالت را پرداخت کند و در صورت عدم توانایی، اموال او توقیف خواهد شد.

بنابراین، افرادی که به عنوان وثیقه گذار یا کفیل اقدام می کنند، باید به طور کامل از مسئولیت های خود آگاه باشند و تنها در صورتی این کار را انجام دهند که از بازگشت زندانی اطمینان کامل دارند.

اهمیت دقت در جزئیات وثیقه و کفالت

دقت در جزئیات هنگام تهیه و ارائه وثیقه یا کفالت بسیار مهم است. هرگونه نقص در اسناد ملکی، عدم کفایت ارزش وثیقه، یا مشکلات قانونی در هویت کفیل می تواند فرآیند اعطای مرخصی را به تأخیر بیندازد یا حتی متوقف کند. توصیه می شود در این مرحله، حتماً از مشاوره حقوقی تخصصی استفاده شود تا از بروز هرگونه مشکل احتمالی جلوگیری به عمل آید.

عواقب عدم بازگشت زندانی از مرخصی: پیامدهای قانونی

یکی از مهمترین تعهدات زندانی در زمان استفاده از مرخصی، بازگشت به موقع و در زمان تعیین شده به زندان است. عدم رعایت این تعهد، نه تنها امتیازات آتی را از زندانی سلب می کند، بلکه پیامدهای حقوقی و قضایی جدی و بعضاً جبران ناپذیری را به دنبال خواهد داشت.

1. صدور حکم جلب فوری: به محض اینکه مدت مرخصی به پایان برسد و زندانی به زندان بازنگردد، مقام قضایی (قاضی اجرای احکام یا دادستان) بلافاصله دستور صدور حکم جلب را صادر می کند. این حکم جلب سراسری است و زندانی در هر نقطه ای از کشور که شناسایی شود، بازداشت و به زندان بازگردانده خواهد شد.
2. ضبط کامل وثیقه یا مسئولیت سنگین کفیل: این یکی از جدی ترین پیامدهاست که مستقیماً خانواده یا فرد وثیقه گذار/کفیل را تحت تأثیر قرار می دهد. اگر وثیقه ملکی بوده باشد، طبق قانون به مزایده گذاشته شده و مبلغ آن به نفع دولت ضبط می شود. در مورد وجه نقد نیز، کل مبلغ ضبط می گردد. اگر کفیل معرفی شده باشد، کفیل مسئول پرداخت مبلغ کفالت خواهد بود و در صورت عدم پرداخت، اموال او توقیف و به فروش می رسد تا مبلغ مورد نظر وصول شود. این موضوع می تواند بار مالی و مشکلات عدیده ای برای افراد ضامن ایجاد کند.
3. لغو دائم امتیاز مرخصی های آتی: زندانی که از مرخصی بازنگردد، برای همیشه از تمامی امتیازات مرخصی های آتی محروم می شود. این موضوع در سابقه کیفری و پرونده زندانی ثبت شده و دیگر هیچ مقامی قضایی حاضر به اعطای مرخصی مجدد به او نخواهد شد.
4. افزایش مدت حبس یا تشدید مجازات: بر اساس ماده ۵۲۰ قانون آیین دادرسی کیفری، در صورت عدم بازگشت به موقع از مرخصی، ممکن است مدت حبس باقیمانده او تشدید شود. علاوه بر این، فرار از مرخصی خود می تواند به عنوان یک جرم جداگانه تلقی شده و مجازات حبس دیگری را به دنبال داشته باشد.
5. ثبت سوءسابقه در پرونده قضایی زندانی: عدم بازگشت از مرخصی، یک نکته منفی بسیار بزرگ در پرونده قضایی زندانی تلقی می شود. این سوءسابقه می تواند در آینده بر روی درخواست های دیگر مانند آزادی مشروط، عفو یا حتی اشتغال و مسائل اجتماعی او تأثیر منفی بگذارد.

بنابراین، اهمیت بازگشت به موقع از مرخصی را نباید دست کم گرفت. این مسئولیت پذیری نه تنها به نفع خود زندانی است، بلکه موجب حفظ اعتماد سیستم قضایی به او و خانواده اش نیز می شود.

سوالات متداول

آیا برای زندانی موقت (بازداشتی) هم می توان مرخصی گرفت؟

خیر. مرخصی زندان تنها به محکومانی تعلق می گیرد که حکم قطعی حبس دریافت کرده اند. متهمانی که در مرحله بازداشت موقت هستند و هنوز حکم نهایی برای آن ها صادر نشده است، نمی توانند از امتیاز مرخصی استفاده کنند.

زندانیان محکومیت مالی چگونه می توانند مرخصی دریافت کنند؟

زندانیان مالی، مانند کسانی که به دلیل بدهی چک یا مهریه در زندان به سر می برند، در صورت داشتن حسن رفتار و نشان دادن همکاری برای تسویه بدهی ها (مثلاً از طریق مذاکره با شاکی، پرداخت اقساط یا ارائه تضمین برای پرداخت)، می توانند از مرخصی بهره مند شوند. در این موارد، قاضی ممکن است با انعطاف بیشتری عمل کند تا فرصت تسویه حساب فراهم شود.

آیا زندانیان امنیتی نیز مشمول مرخصی می شوند؟

به طور کلی، مرخصی برای زندانیان امنیتی بسیار محدود و مشروط به شرایط بسیار خاص است. در اغلب موارد، این دسته از زندانیان از مرخصی محروم هستند. در صورت اعطا نیز، این امر با نظارت شدید نهادهای امنیتی و با تأیید عالی ترین مقامات قضایی و امنیتی صورت می گیرد.

نقش قاضی ناظر بر زندان در اعطای مرخصی چیست؟

قاضی ناظر بر زندان (که همان قاضی اجرای احکام کیفری است) نقش محوری در فرآیند اعطای مرخصی دارد. پیشنهاد مرخصی از سوی رئیس زندان به ایشان ارجاع می شود و قاضی اجرای احکام پس از بررسی دقیق پرونده، سوابق زندانی، دلایل درخواست و تامین ارائه شده، در مورد اعطای مرخصی تصمیم گیری نهایی را انجام می دهد. ایشان مسئول نظارت بر رعایت حقوق زندانیان و اجرای صحیح قوانین مرتبط با زندان هستند.

آیا مادران زندانی دارای فرزند خردسال اولویت خاصی برای مرخصی دارند؟

بله. زنان زندانی، به ویژه مادران دارای فرزند خردسال یا زنان باردار، از اولویت ویژه ای برای دریافت مرخصی برخوردارند. این رویکرد حمایتی و انسانی با هدف حفظ بنیان خانواده، سلامت مادر و کودک و کاهش آسیب های اجتماعی اتخاذ می شود. قاضی در این موارد معمولاً با درخواست مرخصی با ملاحظات بیشتری موافقت می کند.

نحوه اطلاع از بخشنامه های جدید مرخصی در سال ۱۴۰۴ چگونه است؟

اطلاع از بخشنامه های جدید مرخصی، به ویژه بخشنامه مرخصی زندانیان ۱۴۰۴، معمولاً از طریق مراجع رسمی قوه قضائیه، سازمان زندان ها و سایت های خبری حقوقی صورت می گیرد. خانواده ها می توانند با مراجعه به واحد مددکاری زندان، دفتر قاضی اجرای احکام یا وکیل خود، از آخرین بخشنامه ها و شرایط مرخصی مطلع شوند. این بخشنامه ها اغلب در مناسبت های خاص منتشر می شوند.

در صورت رد درخواست مرخصی، آیا امکان اعتراض وجود دارد؟

بله، در صورت رد درخواست مرخصی، زندانی یا وکیل او می تواند نسبت به این تصمیم اعتراض کند. اعتراض معمولاً به مرجع بالاتر قضایی (مثلاً رئیس کل دادگستری استان یا دادستان کل) ارائه می شود. برای اعتراض باید دلایل محکم و مستند ارائه شود تا امکان بررسی مجدد پرونده فراهم آید.

آیا نمونه فرم درخواست مرخصی زندان وجود دارد و از کجا قابل دسترسی است؟

بله، نمونه فرم درخواست مرخصی زندان معمولاً در واحدهای مددکاری زندان ها یا دفاتر قضایی مربوطه (مانند دادسرای اجرای احکام) موجود است. وکلای دادگستری نیز معمولاً به این فرم ها دسترسی دارند و می توانند در تنظیم و ارائه درخواست به زندانی و خانواده اش کمک کنند. برای تنظیم یک درخواست صحیح، بهتر است از مشاوره حقوقی بهره مند شوید.

آیا مرخصی زندانی در سابقه کیفری او تاثیر می گذارد؟

خیر، استفاده قانونی از مرخصی و بازگشت به موقع به زندان هیچگونه تأثیر منفی بر سابقه کیفری زندانی ندارد. بلکه نشان دهنده رعایت قوانین و حسن رفتار اوست. اما عدم بازگشت از مرخصی یا ارتکاب جرم در طول مرخصی، عواقب بسیار جدی از جمله ثبت سوءسابقه و تشدید مجازات را به دنبال خواهد داشت.

مرخصی زندان نه تنها یک امتیاز قانونی، بلکه فرصتی برای زندانی و خانواده او است تا ارتباطات انسانی خود را حفظ کنند و برای آینده ای بهتر آماده شوند. بهره مندی از این فرصت مستلزم رعایت کامل قوانین و مقررات، و مسئولیت پذیری در قبال تعهدات است. در این مسیر پر پیچ و خم، آگاهی دقیق از حقوق و فرآیندهای قانونی، نقش تعیین کننده ای دارد. از این رو، تاکید بر اهمیت دریافت مشاوره حقوقی تخصصی برای درک دقیق تر شرایط و پیگیری موفق پرونده های مرخصی، امری ضروری است. این گام های کوچک و موقت برای خروج از زندان، می توانند تاثیرات بزرگی در سلامت روانی، حفظ بنیان خانواده و تسهیل بازگشت موفق به جامعه داشته باشند و به این امید می رود که تمامی افرادی که واجد شرایط هستند، از این امتیاز حمایتی به بهترین نحو بهره برداری کنند.