نقدی بر پنج ترجمه از کتاب فصوص الحکم

به گزارش گروه فرهنگ و جامعه خبرگزاری علم و فناوری سوشال مگ، علی سالک از پژوهشگران کشورمان نقدی بر پنج ترجمه از کتاب فصوص الحکم نوشته و برای انتشار آن را در اختیار خبرگزاری سوشال مگ قرار داده است.

در این نوشتار، نگارنده قصد دارد که به صورت مختصر و موجز، بر این ترجمه ها از کتاب فصوص الحکم (اثر محیی الدین ابن عربی) نقدی بنگارد:

1- فصوص الحکم، ترجمه و شرح محمد علی موحد و صمد موحد، نشر کارنامه، چاپ اول 1385 ش.

2- فصوص الحکم، ترجمۀ مرحوم محمد خواجوی، انتشارات مولی، چاپ اول، 1387 ش.

3- فصوص الحکم، ترجمه و شرح مرحوم حسین مریدی، نشر جامی، چاپ اول، 1391 ش.

4- فصوص الحکم، ترجمۀ قاسم میرآخوری، انتشارات فهرست، چاپ اول، 1396 ش.

5- فصوص الحکم، ترجمه و شرح اسماعیل منصوری لاریجانی، انتشارات بوستان کتاب قم، چاپ اول، 1400 ش.

نگاهی به ترجمه و شرح آقایان محمدعلی موحد و صمد موحد

ترجمه و شرح فصوص الحکم، اثر مشترکِ برادران محمد علی موحد و صمد موحد، با وجود دقّت های صرفی و نحوی، دارای اشکال های متعددی است که در اینجا، به تعدادی از این اشکال ها، اشاره می شود:

1- عدم اطلاع کافی و دقیق از معانی برخی از اصطلاحاتِ شیخ اکبر و عدمِ اِشراف به مبانی وی، سبب شده است که برادران موحد در این کتاب، دچار خطا های اساسی شوند.

به عنوان نمونه، موضوع «اعیان ثابته» از مبانی بنیادینِ محیی الدین است و فهم بسیاری از مباحث محیی الدین منوط به فهم دقیق «اعیان ثابته» است و برادران موحد در فهم «اعیان ثابته» دچار اشتباه شده اند [1]و گفته اند که اعیان ثابته از منظر محیی الدین، اموری کلی محسوب می شوند؛ در حالی که اعیان ثابته فقط آنجا که به معنای ماهیّات به کار می روند امور کلی محسوب می شوند و آنجا که به هویّات و جزییات و صورت های ملکوتی، اشاره دارند، امور کلی نیستند؛ و همین معناست که از اصطلاحات خاصِّ محیی الدین است. [2]محیی الدین در کتاب المعرفه، تصریح می کند که اعیان ثابته مورد ربوبیّتِ اسماء الهی و صفات الهی اند [3]و این نشان می دهد که اعیان ثابته در اصطلاح خاصِّ محیی الدین، به معنای صفات الهی نیستند.

این در حالی است که برادران موحد، اصطلاح اعیان ثابته را به منزلۀ صفات دانسته اند و گفته اند: «رابطه عین ثابت با موجود عینی رابطۀ صفت با موصوف است». [4]همچنین، محیی الدین در آثارش، تصریح می کند که اعیان ثابته صُوَر [5]و مظاهر [6]حضرت حق هستند و تعبیر صُوَر و مظاهر اشاره به این موضوع دارد که اعیان ثابته در اصطلاح خاصِّ محیی الدین، امور کلی نیستند.

نمونه دیگر:

برادران موحد از معنای خاصِّ عرفانیِ تعبیر «اسماء الله» یا همان «اسماء الهی» که اغلب در مورد ارواح نوری به کار می رود، اطلاع ندارند و این موضوع از آنچه ایشان در فصّ آدمی و فصّ اسماعیلی و … نوشته اند، به روشنی، معلوم می شود. [7]2- در این ترجمه، اشکال هایی وجود دارد.

به عنوان نمونه، عبارتی از فصِّ آدمی چنین است: «قد کان الحقّ سبحانه اوجد العالم کلّه وجود شبح مسوّی لا روح فیه».

ترجمه برادران موحّد چنین است: «و حق سبحانه سراسرِ عالَم را به وجود آورده بود به صورتِ شبحی هموار و بی روح.» در حالی که در این عبارت، «شَبَح» به معنای «پیکر» است و «مسوّی» در اینجا، به معنای هموار نیست. «شَبَح مسوی» به معنای «پیکری درست» است.

نمونه دیگر:

عبارتی از فصِّ آدمی، در تصحیحِ صحیحِ آن، چنین است: «فظهر جمیع ما فی الصوره الالهیه من الاسماء فی هذه النشاه الانسانیه»، اما در تصحیح عفیفی، به جای عبارتِ «فی الصوره الالهیه»، عبارت «فی الصُوَر الالهیه» است که غلط است.

برادران موحد نیز به همین صورت، متن را اشتباه معنا کرده اند و با اینکه در مقدمه نوشته اند که ما فقط به تصحیح عفیفی مراجعه نکرده ایم و به برخی از شروح فصوص نیز توجّه داشته ایم؛ اما در اینجا، توجهی به شروح فصوص نکرده اند و عبارت را چنین ترجمه کرده اند: «پس هرچه از اسماء در صُوَر الهیّه هست در نشیه انسانی پدیدار گشت» لازم به ذکر است که در شروح فصوص و در نسخه های خطی، «الصوره الالهیه» [8]است.  

معنای صحیح این عبارت چنین است: «هر آنچه از اسماء [الهی]در صورتِ الهی (جهان) است، در این عالَم انسانی، پدیدار شد.»

3- این ترجمه فقط شامل 10 فص از 27 فصِّ کتاب فصوص الحکم است و ناقص است. محمدعلی موحد در مقدمه، بیان می کند که علّتِ اینکه او به ترجمه و شرح 10 فص از 27 فص، بسنده کرده است این است که او از یک سو، به ضعف و ناتوانی مزاجی و رخوت ذهنی دچار است؛ و از سوی دیگر، بیان می کند که اصول اندیشه های محیی الدین در همین 10 فص، بیان شده است [9]؛ اما این سخن که اصول اندیشه های محیی الدین در همین 10 فص، بیان شده است سخنی مضحک است و هر کس که اندک نگاهی به فص های دیگر داشته باشد درمی یابد که هرچند اصل و محور همۀ کتاب فصوص الحکم، وحدت وجود و تبیینِ کثرت در عینِ وحدت و وحدت در عین کثرت است؛ اما چگونه ممکن است مباحثِ متعدّد در هر فص را، نادیده گرفت؟!

4- فهم و تفسیر دقیقِ کلام محیی الدین بدون مراجعۀ مستقیم به سخنان و نوشته های خود او و بدون تسلّط به نگرش های وی، حاصل نمی شود؛ و، چون برادران موحد اغلب بدون مراجعۀ مستقیم به آثار وی و بدون تسلّط بر مبانی و نگرش های وی، کوشیده اند دیدگاه های وی را درک بلکه نقد کنند دچار اشتباه های متعدد و بزرگ شده اند. به عنوان نمونه، برادران موحد اصطلاحِ «نکاح قدسی» و «نکاح اقدسی» را به  محیی الدین نسبت می دهند؛ در حالی که این دو اصطلاح از اصطلاحات محیی الدین نیست؛ بلکه عبدالکریم گیلانی (عبدالکریم جیلی) در کتاب «المناظر الالهیه فی شرح مشکلات الفتوحات المکیه» آن دو را به کار برده است [10]و برادران موحد، چون به فتوحاتِ محیی الدین مراجعه نکرده اند و فقط به «المناظر الالهیه» مراجعه کرده اند گمان کرده اند که این دو اصطلاح از محیی الدین است. [11]در پایان، لازم به ذکر است که -همان طور که از مقدمۀ این کتاب به روشنی، معلوم می شود- برادران موحد با حالت بُغض، به محیی الدین و دیدگاه های او می نگرند و طعنه های فراوان به شیخ اکبر می زنند و همین نگاه منفیِ شدید و جانبدارانه و با پیش فرض، و بدون اطلاع کافی از مبانی وی، خواه ناخواه، موجب می شود که این ترجمه و شرح از اعتبار علمیِ کافی برخوردار نباشد.

نگاهی به ترجمه و شرح مرحوم محمد خواجوی

ترجمه مرحوم خواجوی دارای اشکال های مختلفی است که برخی از آنها از این قرار است:

1- ترجمه های عبارت های متعددی از این کتاب، نادرست است:

به عنوان نمونه، عبارتی در فصِّ آدمی است که چنین است: «و انظر مِن این اتی علی مَن اتی علیه».

ترجمۀ خواجوی چنین است: «و بنگر بر سَر آن که آمده از کجا بر او آمده است.» [12]ترجمۀ صحیح عبارت چنین است: «و بنگر آنکه به مهلکه افتاده است از کجا این مصیبت به او، وارد شده است.»

نمونه دیگر:

عبارتی در فصِّ شیثی است که چنین است: «و الاستعداد من العبد لایشعر به صاحبه و یشعر بالحال»

ترجمۀ خواجوی چنین است: «استعداد بنده را مصاحبش از آن آگاهی نمی یابد ولی [صاحب]به حال آگاه می شود.»

ترجمۀ صحیح عبارت چنین است: «بنده به استعداد خود، آگاهی ندارد؛ اما او حال را احساس می کند.»

2- ترجمۀ برخی عبارت ها آمیخته با شرح و تفسیر است؛ بی آنکه مشخص شود که این شرح های مترجم است.

به عنوان نمونه، سرآغاز فصوص الحکم چنین است: «الحمد لله منزل الحکم علی قلوب الکلم….»

تعبیر «کلم» (کلمه ها) در اینجا، فقط در یک تفسیر، به معنای انبیاء است و مترجم نباید یک تفسیر را جانشین ترجمه کند. تعبیر «کلمه» در معنای گستردۀ آن، در اصطلاح محیی الدین به معنای «مظهر حضرت حق» است [13]و کلمه ها یعنی مظاهر حضرت حق.

3- متن فصوص، متنی موجَز است و یکی از کار های ضروری برای مترجم این است که مرجع ضمایر را تا حد امکان، مشخص کند تا ترجمۀ او قابل فهم و قابل استفاده باشد؛ اما در این ترجمه، مرجع بسیاری از ضمایر، مشخص نشده است؛ و این موضوع سبب شده است که در مجموع، این ترجمه بسیار گنگ و مبهم باشد.

نگاهی به ترجمه و شرح مرحوم حسین مریدی

مرحوم حسین مریدی ترجمه فصوص را از انگلیسی به فارسی برگردانده است؛ یعنی او تصریح کرده است که، چون به عربی تسلط نداشته است و از سویی علاقه مند به فصوص الحکم بوده است ترجمۀ انگلیسی فصوص الحکم اثر «رالف استین» را به فارسی، برگردانده است. [14]پر واضح است که عبارت های شیخ اکبر پر رمز و راز است و ترجمه عبارت های او باید بر اساس متنِ اصلی او و همچنین باید بر اساس مبانی او باشد. «رالف استین» در حدّ فهم خود، فصوص را به انگلیسی، برگردانده است و این ترجمه کم و بیش آمیخته با شرح و تفسیر است و نتیجه این شده است که به عنوان مثال، در صفحۀ نخست ترجمۀ ابتدای فصوص به قلم مرحوم آقای حسین مریدی، عبارت «مقام ازلیّت» در ترجمۀ «المقام الاقدم» و عبارتِ «به شیوه مستقیم و انحصاری» در ترجمۀ «باحدیه الطریق الامم» آمده است که این گونه ترجمه ها تفسیرگونه است. همچنین، در همان صفحه نخست، عبارتِ «فی عشر الآخر من محرّم» که به معنای «دهۀ آخر محرم است» به «نیمۀ دوّم محرم» ترجمه شده است که کاملا غلط است.

نگاهی به ترجمه قاسم میرآخوری

ترجمه قاسم میرآخوری دارای اشکال های مختلفی است که برخی از آنها از این قرار است:

1- در موارد فراوانی، ایشان ترجمه را با تفسیر، آمیخته است؛ بلکه گاهی می توان نام تحریف را بر آن گذاشت.

به عنوان نمونه، در صفحۀ اول فصوص، عبارت محیی الدین چنین است:

«اما بعد: فانی رایت رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم فی مبشره اریت ها فی العشر الآخر من محرم سنه سبع و عشرون و ستمایه بمحروسه دمشق، و بیده صلی الله علیه و آله و سلم کتاب، فقال لی: هذا «کتاب فصوص الحکم» خذه و اخرج به الی الناس ینتفعون به، فقلت: السمع و الطاعه لله و لرسوله و اولی الامر منا کما امرنا.» [15]آقای میرآخوری عبارت را این گونه ترجمه کرده است:

«در دهه سوم ماه محرم سال ششصد و بیست و هفت بود و من  شب هنگام در دمشق خفته بودم. پیامبر را درخواب دیدم. نوشتاری در دست داشت. رو به من کرد  و گفت: بگیر. گفتم:چه چیزی را؟ گفت: این نوشته را. گفتم: چه کنم؟ گفت: آن را به مردم پیش کش کن تا سودمند شوند.» [16]با کمال تعجب، آقای میرآخوری عبارتِ «شب هنگام خفته بودم» و عبارتِ «گفتم: چه چیزی را؟» و عبارتِ «چه کنم؟» را به متن، افزوده است.

2- ترجمه عبارت های فراوانی از فصوص، به سبب عدم تسلّط  نویسنده به مبانی محیی الدین، دارای اشکال های متعددی است.

به عنوان نمونه، عبارتِ نخست فصِّ آدمی این گونه آغاز می شود:

«لما شاء الحق سبحانه من حیث اسماوه الحسنی التی لا یبلغ ها الاحصاء ان یری اعیانها….» [17] میرآخوری عبارت را این گونه ترجمه کرده است: «چون خداوند خواست که سرشت های نخستینِ  بی شمار نام های زیبای خود را ببیند»  در حالی که اولا مقصود محیی الدین از تعبیر «اسماء حُسنی» در اینجا، ارواح نوری  اند و نام های زیبای خداوند یا سرشت های نخستینِ  بی شمار نام های زیبای خداوند مورد نظر او نیست. در ضمن، او عبارتِ «من حیث» را اصلا ترجمه نکرده است؛ زیرا ندانسته است که این عبارت به چه موضوعی، اشاره دارد.

میرآخوری همچنین، اعیان ثابته را میانجی میان خدا و جهان می شمارد [18]در حالی که از منظر محیی الدین همه چیز تجلّی و مظهر حضرت حق است [19]و چیزی واسطه میان حضرت حق و جهان نیست.

تجلّی در اصطلاح خاصِ محیی الدین به معنای ظهورِ حق است به صورت هرکس و هرچیز در عوالمِ مختلف [20]و همچنین معنای ظهورِ حق و ظهورِ حقایق است برای افراد در ساحتِ خیال [21]؛ اما آقای میرآخوری  آن را به معنای تابش گرفته است [22]؛ و این نادرست است و خلافِ مبنای وحدت وجود شیخ اکبر است؛ زیرا تابنده جدا از چیز هایی است که بر آن، تابیده می شود.

3- این ترجمه همچنین، دارای اشکال های متعددی به سبب عدم تسلط به صرف و نحو  و قواعد زبان عربی و برخی دیگر از علوم اسلامی همچون اصول فقه است. به عنوان نمونه، بخشی از فصِّ «هودی» چنین است:

«و قوله لیس کمثله شی ء حدّ ایضا ان اخذنا الکاف زایده لغیر الصفه؛ و من تمیّز عن المحدود فهو محدود بکونه لیس عین هذا المحدود. فالاطلاق عن التقید تقیید، و المطلق مقیّد بالاطلاق لمن فهم؛ و ان جعلنا الکاف للصفه فقد حددناه، و ان اخذنا «لیس کمثله شی ء» علی نفی المثل تحقّقنا بالمفهوم و بالاخبار الصحیح انه عین الاشیاء و الاشیاء محدوده و ان اختلفت حدودها. فهو محدود بحدّ کلّ محدود»

ترجمه میرآخوری:

«اگر «کاف» را ویژگی بدانیم باز او را در چارچوب گذارده ایم و اگر «همانند او چیزی نیست» را برابر با نپذیرفتنِ همانندی بدانیم (که خدا همانندی ندارد) به برگردان درست و راستین پی برده ایم. به سخنِ دیگر، او همانند پدیده هاست، چون پدیده ها پایان پذیرند و پایان پذیریِ آنها گوناگون است.» [23]ترجمه و شرح درست:

«اگر کاف را در «لیس کمثله شی ء» برای وصف، در نظر بگیریم [24]، پس در این صورت نیز، قطعا حدّ و مرزی را برای حضرت حق، مشخّص کرده ایم [ زیرا در این صورت، اثبات کرده ایم که چیزی وجود دارد که مِثل و شبیه حضرت حق است ولی این مثلْ، خودش شبیه و مانندی ندارد]؛ و اگر «لیس کمثله شیء» را [به هر صورت و با تبیین های مختلف]برای نفیِ ِ [وجود]مثل بگیریم [25]، با ملاحظۀ مفهوم [26]و با ملاحظۀ اخبار صحیح [27]، این حقیقت را درمی یابیم که حضرت حقْ عینِ ِ اشیاء است؛ و اشیاء محدودند، هرچند حدود آنها گوناگون اند؛ پس حضرت حق [به این اعتبار]محدود به حدّ هر محدودی است.» [28]در پایان، ناگفته نماند که متن عربیِ فصوص که در انتهای ترجمۀ آقای میرآخوری قرار دارد در واقع، همان است که عاصم ابراهیم کیّالی آن را تصحیح کرده است؛ اما خود آقای میرآخوری هیچ اشاره ای به این موضوع نکرده است. لازم به ذکر است که عاصم ابراهیم کیّالی تصحیحش، به شیوه ای غیر علمی، ارایه شده است و فقط در پاورقی به اختلاف نسخه های بسیار اندکی با تعبیر «و فی نسخه کذا» (در نسخه ای چنین است) اشاره کرده است؛ بی آنکه مشخص کند که چند نسخه را در تصحیح فصوص مورد استفاده قرار داده است و آن نسخه ها کدام اند؛ و در بیان هر مورد از اختلاف نسخه ها، مشخص نکرده است که مربوط به کدام نسخه ها است.

نگاهی به ترجمه و شرح آقای اسماعیل منصوری لاریجانی

این ترجمه و شرح دارای اشکال های فراوانی است که به اختصار، به برخی از این اشکال ها، اشاره می شود:

1- این کتاب هرچند با نام «ترجمه و شرح فصوص الحکم» منتشر شده است؛ اما این کتاب نه شرح همۀ عبارت های فصوص است، و نه ترجمۀ دقیق عبارت های فصوص؛ زیرا نویسنده گاهی جمله های شرح گونه را در لابلای ترجمۀ خود، گنجانده است؛ بی آنکه شرح خود را داخل علامت []قرار دهد.

به عنوان نمونه، منصوری لاریجانی در ترجمه عبارت «و قد کان الحق سبحانه اوجد العالم کله وجود شبح مسوّی لا روح فیه فکان کمرآه غیر مجلوه» نوشته است:

«همانا خداوند سبحان، عالَم را که همان اعیان ثابته است به مقتضای تجلّی اول راست و معقول ایجاد کرد، مثل صورتی که در وی روح نباشد، یا همانند آینه ای که جلا ندیده باشد.» [29]وی در ترجمه، عبارتِ «همان اعیان ثابته است به مقتضای تجلّی اول» را با میل و سلیقۀ خویش در لابلای ترجمه، آورده است. اگر از صحّت و سُقمِ این تفسیر که داخلِ متن گنجانده شده است بگذریم، در ترجمه، اشکالِ مهم دیگری وجود دارد؛ و آن این است که «یا» در این ترجمه، غلط است و مترجم بر اثر عدم فهم صحیحِ معنای متن، «یا» را آورده است؛ و در متن عربی، واژۀ «او» به معنای «یا» نیست. در واقع، معنای مورد نظرِ محیی الدین این است که جهان همانند آینه ای جلا نیافته بود و محیی الدین صورت و پیکرِ بدون روح را همچون آینه ای جلا نیافته می داند.

نمونه دیگر:

او در ترجمۀ عبارتِ «فهو الانسان الحادث الازلی و النشو الدایم الابدی و الکلمه الجامعه» نوشته است:

«انسان کامل به لحاظ نشیۀ مادی وعنصری، حادث است و مسبوق به عدم زمانی است؛ ولی به لحاظ روح، حقیقتِ ازلی است و به این اعتبار، کلمۀ فاصله است؛ یعنی همه چیز به واسطۀ او تفصیل می یابد.» [30]همان طور که کاملا روشن است ترجمه عبارتْ ترجمه ای آزاد و آمیخته با شرح و تفسیر است.

نمونه دیگر:

نویسنده در ترجمۀ «و لما کان للرویا هذا الوجهان…» نوشته است: «رویا دو وجه دارد، یک وجه تعبیربردار است و آن دیگری نیست چرا که عینِ واقعیت است.» [31]نویسنده عبارتِ «یک وجه تعبیربردار است و آن دیگری نیست چرا که عینِ واقعیت است» از جانب خود به متن افزوده است.

نمونه دیگر:

بخشی از عبارتِ فصِّ الیاسی چنین است: «و ممّا یدلّک علی ضعف النظر العقلی من حیث فکره….»

یعنی: «از چیز هایی که تو را به ضعفِ بررسی ِ عقلی از جهت فکرش، رهنمون می کند….»

نویسنده ترجمۀ این عبارت را با تفسیر خود، آمیخته است و نوشته است: «آنچه تو را راهنمایی می کند که عقل مشوب به وَهم در ادراک اشیاء، ضعیف است….» [32]خلاصه اینکه، آمیختن شرح و تفسیر به متن، در این کتاب، بسیار زیاد است.

2- در این کتاب، ترجمۀ غلط یا بی معنا و خارج شدن از متن فصوص، به سبب عدم احاطه به مبانی محیی الدین و همچنین به سبب عدم احاطه به صرف و نحو زبان عربی و به سبب عدم تسلط به برخی از علوم، کم نیست.

به عنوان نمونه، نویسنده در فصِّ شعیبی، در ترجمۀ عبارتِ «و اما اهل الایمان و هم المقلّده الذین قلّدوا الانبیاء و الرسل فیما اخبروا به عن الحق، لا من قلّد اصحاب الافکار و المتاوّلین الاخبار الوارده بحمل ها علی ادلّتهم العقلیه فهولاء الذین قلّدوا الرسل…» نوشته است:

«اما اهل ایمان که مقلد انبیا و رسل الهی هستند در آنچه از سوی حق تعالی بدیشان نمودند، نه مقلدان اصحاب فکر که اخبار را به ادلۀ عقلیه تاویل کردند.» این ترجمه در واقع، ناقص و ناتمام است و جواب شرطِ «اما» مغفول واقع شده است. [33]نمونۀ دیگر:

محیی الدین در بخشی از فصِّ هودی  نوشته است: «و ان جعلنا الکاف للصفه فقد حدّدناه، و ان اخذنا «لیس کمثله شی ء» علی نفی المثل تحقّقنا بالمفهوم و بالاخبار الصحیح انه عین الاشیاء و الاشیاء محدوده و ان اختلفت حدودها. فهو محدود بحدّ کلّ محدود»

آقای منصوری لاریجانی در ترجمۀ عبارت، نوشته است: «پس اگر کاف، صفت باشد، نفیِ مثلِ مثل، اثبات مثل است و مثل هم محدود است. حتی اگر «لیس کمثله شیء» را حمل بر نفیِ مثلیّت نکنیم، بلکه هدف مبالغه در تنزیه، به طریق کنایت باشد باز تحدید لازم می آید. در اخبار صحیحِ نبوی هم وارد شده است که اشیاء حدود مختلف هستند و حق تعالی به هر حدّی محدود است.»

ترجمه صحیح عبارت فوق را در ضمن نقد ترجمه میرآخوری بیان کردیم و تکرارش ضرورتی ندارد.

3- وجود شرح ها و توضیحات غلط از اشکال های دیگر این کتاب است.

به عنوان نمونه، نویسنده در فص ادریسی، وحدتِ آن واحدی را که در مراتب مختلف، ظهور می کند به اشتباه، وحدت عددی می نامد؛ در حالی که مقصود محیی الدین از این واحد، وحدت اطلاقی است. [34]4- شرح هایی نیز که نویسنده به صورت جداگانه، بر هر فص، نگاشته است فقط به بیان برخی کلیات و مباحثِ مهم آن فص، اشاره دارد و هرگز نام شرح فصوص بر آن نمی توان نهاد.

در پایان، ناگفته نماند که متن عربیِ فصوص که آقای منصوری لاریجانی به همراه ترجمه آورده اند در واقع، همان متن فصوصی است که عفیفی آن را ترجمه کرده است و در موارد اندکی که دارای اشکال چاپی بوده است ایشان آن را تغییر داده اند و  در واقع، آقای منصوری لاریجانی تصحیح مستقلی از متن فصوص، انجام نداده اند.

[1]ترجمه و شرح فصوص الحکم به قلم برادران موحد، ص 148- 146 و ص 180.

[2]ر. ک: کتاب المعرفه، ص 91.

[3]کتاب المعرفه، ص 115.

[4]ترجمه و شرح فصوص الحکم به قلم برادران موحد، ص 147.

[5]فصوص الحکم، ص 81؛ و الفتوحات المکیه، ج 4، ص 211 و ص 316.

[6]الفتوحات المکیه، ج 4، ص 211 و ص 316.

[7]ر. ک: ترجمه و شرح فصوص الحکم به قلم برادران موحد، ذیل فص آدمی و فص اسماعیلی و ….

[8]ر. ک: شرح فصوص جندی، ص 180؛ و شرح فصوص کاشانی، ص 18؛ و شرح فصوص قیصری، ص 363؛ و نصوص الخصوص، ج 1، ص 86؛ و شرح فصصو خواجه پارسا، ص 31؛ و شرح فصوص ابن ترکه، ج 1، ص 107؛ و خصوص النعم، ص 78؛ و شرح فصوص جامی، ص 60؛ و جواهر النصوص، ج 1، ص 70.

[9]ترجمه و شرح فصوص الحکم به قلم برادران موحد، ص 32- 31.

[10]المناظر الالهیه فی شرح مشکلات الفتوحات المکیه، ص 111.

[11]ترجمه و شرح فصوص الحکم به قلم برادران موحد، ص 107.

[12]ترجمه خواجوی، ص 11.

[13]ر. ک: فصوص الحکم، ص 142 و 211؛ و الفتوحات المکیه، ج 1، ص 366؛ و ج 2، ص 436 و 390؛ و ج 3، ص 520؛ و ج 4، ص 65.

[14]شرح و ترجمۀ فصوص الحکم، نشر جامی، چاپ دوم، 1399 ش، ص 18 و 20

[15]فصوص الحکم با تصحیح عفیفی، ص 47.

[16]فصوص الحکم سوفیای جاودانه، ص 92.

[17]فصوص الحکم با تصحیح عفیفی، ص 48.

[18]فصوص الحکم سوفیای جاودانه، ص 60.

[19]فصوص الحکم، ص 61 و 78 و 93 و 103 و 107 و 108 و 109 و 111 و 112 و 121 و 125 و 172؛ و الفتوحات المکیه، ج 1، ص 328 و 423؛ و ج 2، ص 16 و 42 و 160 و 539؛ و ج 3، ص 210 و 486؛ و ج 4، ص 266.

[20]فصوص الحکم، ص 49 و 126؛ و الفتوحات المکیه، ج 2، ص 556.

[21]فصوص الحکم، ص 113 و 134 و 170 و 182 و  189 و  196؛ و انشاء الدوایر، ص 36- 35؛ و الفتوحات المکیه، ج 1، ص 91 و 128 و 179؛ و ج 2، ص 428.

[22]فصوص الحکم سوفیای جاودانه، ص 81.

[23]فصوص الحکم سوفیای جاودانه، ص 175.

[24]یعنی اگر کاف را به معنایِ «همانند» و «شبیهِ» بدانیم.

[25]به صورت های مختلف و با تبیین های گوناگون، می توان از آیه، استنباط کرد که حضرت حقْ مثلی ندارد. یک تبیینْ این است که کاف را زایده بگیریم. تبیینِ دیگر این است که کاف را برای تشبیه بدانیم و بگوییم که مِثل در اینجا، به معنای «خود» است و خلاصه اینکه «کمثله» به معنای «همانند و مثل خود او» است و معنای آیه این است که چیزی همانند خود حضرت حق نیست. (مفاتیح الغیب، ج 27، ص 584؛ و شرح الشفاء، اثر ملا علی قاری، ج 1، ص 523) تبیینِ دیگر تبیینی است که برخی همچون فخر رازی کنار تبیین پیشین، بیان کرده اند. فخر رازی گفته است می توان کاف را برای تشبیه دانست و دربارۀ معنای «چیزی همانند مثلِ حضرت حق نیست» گفت که اگر حضرت حق همانند و مثلی داشته باشد، همانند و مثلش خودش است؛ و در نتیجه، او مثلی ندارد. (مفاتیح الغیب، ج 27، ص 585)

[26]مقصودْ این مفهوم است که هیچ چیزْ مثلِ حضرت حق نیست؛ بلکه هرچیزی عینِ حضرت حق است؛ یعنی هر چیزی مظهرِ حضرت حق است و حضرت حق است که به صورت هر چیزْ، ظهور کرده است. اگر کسی ایراد بگیرد که بسیاری از محقّقانِ علم اصولْ، مفهوم را حجّت نمی دانند، پس چرا محی الدین در اینجا، به آن، استدلال کرده است؟ در پاسخ می گوییم: محلِّ اختلافِ عالِمانِ علم اصولْ آن جایی است که مفهومْ قطعیّت نداشته باشد؛ اما در اینجا، مفهوم قطعیّت دارد؛ زیرا اگر فرض ما این باشد که معنای آیه این است که حضرت حقْ مثل و شبیهی ندارد، پس هرچه هست مظهرِ حضرت حق است؛ یعنی حضرت حق است که در خودش، به صورتِ مظاهری مقیّد و محدود، ظهور کرده است و احتمال دیگری در مورد معنای آیه، وجود ندارد؛ زیرا انکار وجود مثل به این معناست که هیچ موجود مستقلی جز حضرت حق، وجود ندارد و این جمله مساوی با این است که همه چیزْ مظهر حضرت حق است. در اینجا، باز ذکر این موضوعْ لازم است که محی الدین  در آثارش، بیان می کند که معارف را از طریق شهود، دریافته است؛ و او از طریق استدلال، به معارف خود، دست نیافته است؛ و اگر گاهی این گونه استدلال ها را مطرح می کند، برای مخاطبانی آنها را مطرح می کند که از وی، این گونه استدلال ها را مطالبه می کنند.

[27]مقصود از تعبیر «اَخبار» در اینجا، احادیثی همچون حدیث قرب نوافل و آیه هایی همچون «هو الاوّل و الآخِر و الظاهر و الباطن» است.

[28]یعنی حضرت حق در عینِ حال که مطلق است، در خودش، همۀ امور و صورت های محدود و همۀ حدّ و مرز ها را دارد؛ و همچنین، حضرت حقْ هر تعریف و توصیفی را شامل می شود.

[29]ترجمه و شرح فصوص الحکم به قلم منصوری لاریجانی، ص 30.

[30]ترجمه و شرح فصوص الحکم به قلم منصوری لاریجانی، ص 35.

[31]ترجمه و شرح فصوص الحکم به قلم منصوری لاریجانی، ص 175.

[32]ترجمه و شرح فصوص الحکم به قلم منصوری لاریجانی، ص 466.

[33]ترجمه و شرح فصوص الحکم به قلم منصوری لاریجانی، ص 288.

[34]ترجمه و شرح فصوص الحکم به قلم منصوری لاریجانی، ص 141.