بررسی سنگ قبرها در قبرستان شادباد تبریز

سنگ قبرها در قبرستان شادباد تبریز، گنجینه ای بی نظیر از تاریخ، فرهنگ و باورهای مردمان کهن این دیار را در دل خود نهفته اند. این سنگ افراشته های باستانی، از دوره های پیش از اسلام تا عصر حاضر، داستان هایی ناگفته از آیین های تدفین و نمادهای پنهان را بازگو می کنند و آینه ای تمام نما از تحولات فرهنگی منطقه به شمار می آیند.

در دل دشت های آذربایجان شرقی، در نزدیکی شهر تبریز، گورستانی کهن آرام گرفته است که از دیرباز با نام های «شادباد مشایخ» و «پینه شلوار» شناخته می شود. این مکان که در جوار روستای شادباد قرار دارد، تنها یک آرامگاه ساده نیست؛ بلکه گنجینه ای از سنگ قبرها و سنگ افراشته های تاریخی است که هر یک روایت گر بخشی از میراث فرهنگی و باستان شناختی این سرزمین اند. تصور کنید در میان این سکوت ابدی قدم می زنید، جایی که بادهای ملایم از دامنه های سهند می وزند و بر سنگ های فرسوده، زمزمه های هزاران ساله را به گوش می رسانند. هر سنگ، نه فقط نشانه ای از یک زندگی به پایان رسیده، بلکه آینه ای از اعتقادات، هنر و سبک زندگی مردمان گذشته است که در بستر زمان حک شده اند. در میان سکوت و آرامش این قبرستان، بازدیدکننده فرصت می یابد تا به عمق تاریخ سفر کند و رازهای پنهان در دل این سنگ های خاموش را کشف کند.

آشنایی با قبرستان شادباد تبریز: موقعیت و پیشینه کلی

قبرستان شادباد تبریز، که اهالی محلی آن را با نام پینه شلوار نیز می شناسند، در فاصله حدود ۶ کیلومتری جنوب شرقی شهر تبریز، در نزدیکی روستای شادباد مشایخ واقع شده است. این موقعیت جغرافیایی خاص، در دامنه های سرسبز و خنک کوه سهند، آب و هوایی دلپذیر را برای این منطقه به ارمغان آورده است. کوه سهند، با قله های آتشفشانی خاموش خود، نه تنها چشم اندازی بی نظیر را فراهم می کند، بلکه از دیرباز منبع مهمی برای معادن سنگ بوده است. همین نزدیکی به منابع سنگ، احتمالاً نقش مهمی در انتخاب این مکان برای دفن و ساخت سنگ قبرها با استفاده از سنگ های محلی، به خصوص سنگ خارا، داشته است.

قدمت قبرستان شادباد به دوران پیش از اسلام بازمی گردد؛ هرچند که آثار دوره های بعدی اسلامی نیز به وفور در آن یافت می شود. این گورستان، همواره مورد توجه محققان و علاقه مندان به تاریخ بوده است. داستان ها و افسانه های بسیاری در مورد این گورستان در میان اهالی سینه به سینه نقل می شود که بر رازآلودگی و جذابیت آن می افزاید. از جمله این روایات، دفن عرفا و مشایخ بزرگ قرون هفتم تا نهم هجری قمری در این مکان است که به آن ابعاد معنوی خاصی بخشیده است. این گورستان نه تنها محل دفن، بلکه مکانی برای تجمع و مراقبه بوده که آن را به یک مرکز مهم فرهنگی و معنوی در طول تاریخ تبدیل کرده است.

طبقه بندی تاریخی سنگ قبرها: سه دوره متمایز فرهنگی و نمادین

سنگ قبرهای قبرستان شادباد تبریز، گواهی بر دوره های مختلف تاریخی و فرهنگی هستند که در این سرزمین جریان داشته اند. با دقت در شکل، اندازه، جنس و نمادهای حک شده بر روی این سنگ ها، می توان آن ها را به چهار دوره متمایز طبقه بندی کرد که هر یک بازتاب دهنده باورها و آداب و رسوم خاص خود هستند.

۳.۱. دوره اول: نمادهای کهن و سنگ افراشته های پیش از اسلام

کهن ترین سنگ های قبر در این گورستان، به دوران پیش از اسلام تعلق دارند و به واقع سنگ افراشته هایی هستند که گاهی یادآور فرم های طبیعی، از جمله اشکالی شبیه به آلت تناسلی مردانه می باشند. دیدن این سنگ های عظیم و خاموش، احساسی از پیوند با نیاکان بسیار دور را در انسان بیدار می کند؛ مردمی که زندگی و مرگ را با نمادهایی از طبیعت پیوند می زدند. جنس این سنگ افراشته ها اغلب از سنگ خارا است که دوام و پایداری آن ها را در طول هزاران سال تضمین کرده است. این سنگ ها فاقد هرگونه کتیبه یا نوشته ای هستند، و همین امر تحلیل آن ها را به چالش می کشد.

تحلیل نمادین: تفسیر این اشکال کهن، دریچه ای به سوی باورهای عمیق نیاکان ما می گشاید. برخی از محققان این اشکال را نماد باروری، تداوم زندگی پس از مرگ، یا اتصال به طبیعت و آیین های باستانی توتم پرستی می دانند. این نمادها می توانند اشاره ای به قدرت آفرینش، حیات جاودان و چرخه ی بی پایان مرگ و تولد باشند. شباهت این سنگ افراشته ها با نمونه هایی که در مکان های باستانی دیگری چون قبرستان خالد نبی در گلستان یافت شده اند، نشان دهنده گستره و ارتباطات فرهنگی وسیع در ایران باستان است. این شباهت ها به ما می آموزند که چگونه باورهای مشترک در مناطق مختلف، خود را در اشکال هنری و تدفین نمایان می کردند و مرزهای جغرافیایی را درمی نوردیدند. تکنیک های اولیه ساخت این سنگ ها نیز حاکی از مهارت های بومی سنگ تراشان آن زمان است.

۳.۲. دوره دوم: سنگ قبرهای میانی بدون کتیبه و راز هویت مدفونین

در دوره میانی، شاهد ظهور سنگ قبرهایی هستیم که همچنان از جنس سنگ خارا بوده، اما در اندازه و شکل نسبت به سنگ افراشته های دوره اول تفاوت هایی دارند. ویژگی بارز این سنگ ها، عدم وجود کتیبه یا شناسنامه واقعی بر روی آن ها است. این وضعیت، معماهای زیادی را درباره هویت افراد مدفون در زیر این سنگ ها مطرح می کند. در میان این سکوت کتیبه ها، تنها می توان به نمادهای حک شده (در صورت وجود اشکال هندسی، حیوانی یا انتزاعی) برای رمزگشایی هویت و باورهای آن ها تکیه کرد. این اشکال، اگرچه پراکنده و ناواضح هستند، اما سرنخ هایی از زندگی افرادی ارائه می دهند که نامشان بر گذر زمان محو شده است.

برخی از این سنگ قبرها، به دلیل وجود نشانه های خاص، به ارامنه مهاجر یا اقوام دیگری که در این منطقه سکونت داشته اند، نسبت داده می شوند. این تنوع در اشکال، نشان دهنده حضور جوامع مختلف با آداب و رسوم متفاوت در این منطقه است. پراکندگی جغرافیایی نمونه های مشابه این سنگ قبرها در شهرهای آذربایجان، از جمله تبریز، اهر، مراغه، خوی و اردبیل، نشان می دهد که این سبک تدفین و نمادپردازی، در بخش وسیعی از آذربایجان رایج بوده است. این شباهت ها، ارتباطات فرهنگی و اجتماعی بین این مناطق را در دوره های تاریخی مشخص نمایان می سازد و اهمیت این قبرستان را به عنوان یک نقطه اتصال فرهنگی افزایش می دهد.

۳.۳. دوره سوم: سنگ قبرهای اسلامی و ظهور هویت مکتوب

با ورود اسلام به ایران و منطقه آذربایجان، تغییرات قابل توجهی در طراحی و نمادپردازی سنگ قبرها در قبرستان شادباد مشاهده می شود. در این دوره، سنگ قبرها عموماً اندازه های کوچکتری پیدا کرده و فرم های جدیدی به خود می گیرند. این تغییرات، نشانه ای از دگرگونی در نگرش به مرگ و زندگی پس از آن، تحت تأثیر آموزه های اسلامی است. زیبایی این سنگ ها در سادگی و انتقال مفاهیم از طریق خط و کتیبه است.

بارزترین ویژگی سنگ قبرهای دوره اسلامی، ظهور خطوط و کتیبه ها است. استفاده از خط کوفی، که یکی از کهن ترین و زیباترین خطوط اسلامی است، بر روی این سنگ ها، اطلاعاتی مانند نام متوفی، تاریخ فوت و گاهی اشعار کوتاه یا آیات قرآنی را در اختیار بازدیدکننده قرار می دهد. این کتیبه ها، دیگر هویت مدفونین را در هاله ای از ابهام باقی نمی گذارند و به محققان کمک می کنند تا به اطلاعات دقیق تری از افراد دفن شده دست یابند. این تفاوت ها، بازتاب واضحی از باورهای اسلامی در طراحی و نمادهاست که تاکید بیشتری بر هویت فردی و تاریخ گذاری دقیق دارد.

۳.۴. دوره چهارم: تدفین های معاصر و تداوم کاربری

در کنار سنگ افراشته های کهن و سنگ قبرهای تاریخی، بخش هایی از قبرستان شادباد همچنان برای تدفین های معاصر توسط اهالی روستا مورد استفاده قرار می گیرد. این تداوم کاربری، قبرستان را به یک فضای زنده تبدیل کرده است که گذشته و حال را در کنار یکدیگر به نمایش می گذارد. دیدن سنگ قبرهای جدید در کنار آثار باستانی، حس تداوم حیات و مرگ در طول قرون را دوچندان می کند.

با این حال، حضور تدفین های جدید، چالش هایی را برای حفظ یکپارچگی و حفاظت از محوطه تاریخی قبرستان به وجود آورده است. تفاوت های سبک شناختی سنگ قبرهای فعلی با نمونه های کهن، به وضوح مشهود است. سنگ قبرهای مدرن، اغلب با طراحی های ساده تر، استفاده از مصالح جدید و فونت های امروزی، از نظر بصری با سنگ های قدیمی تفاوت چشمگیری دارند. این دوره، نشان دهنده ادغام سنت های دیرین با نیازهای معاصر است و اهمیت حفظ تعادل بین کاربری فعلی و حفاظت از میراث گذشته را یادآور می شود.

معماری و جزئیات پنهان سنگ قبرها: حفره ها و وضعیت فعلی

سنگ قبرهای قبرستان شادباد، فارغ از ارزش تاریخی شان، دارای جزئیات معماری و نمادین خاصی هستند که توجه هر بیننده ای را به خود جلب می کنند. در میان این جزئیات، وجود حفره هایی بر روی برخی سنگ قبرها و وضعیت فیزیکی آن ها، پرسش ها و تفاسیر متفاوتی را برمی انگیزد که هر یک پرده از رازهای پنهان این مکان برمی دارند.

۴.۱. معمای حفره های روی سنگ قبرها: دو دیدگاه متفاوت

بر روی برخی از سنگ قبرهای قدیمی تر، به خصوص آنهایی که به دوره چهارم (طبقه بندی رقبا) یا دوره های پیشین تعلق دارند، حفره هایی به شکل مربع یا مستطیل مشاهده می شود. این حفره ها، معمایی را برای بازدیدکنندگان و محققان ایجاد کرده اند که برای آن ها دو دیدگاه اصلی مطرح شده است:

1. تفسیر محلی و معنوی: اهالی محلی روستا، این سوراخ ها را محلی برای ریختن آب و دانه برای پرندگان می دانند. این باور، ریشه در فرهنگی دارد که اعمال نیکوکارانه، حتی پس از مرگ نیز، برای کسب ثواب و آرامش روح متوفی ارزشمند شمرده می شود. دیدن این حفره ها و شنیدن این روایت، حس نوع دوستی و پیوند انسان با طبیعت را حتی در بستر مرگ، به زیبایی هرچه تمام تر نشان می دهد.
2. تفسیر باستان شناختی/فنی: دیدگاه دیگری که توسط باستان شناسان و کارشناسان مطرح می شود، مربوط به تکنیک های ساخت و اتصال سنگ ها در دوران باستان است. بر اساس این تفسیر، این حفره ها در واقع «مادگی» یا «نرینگی» بوده اند که برای اتصال و محکم کردن سنگ ها به یکدیگر به کار می رفته اند. این تکنیک، که امروزه نیز در صنعت نجاری و سنگ تراشی مشاهده می شود، نشان دهنده دانش مهندسی و معماری پیشرفته نیاکان ما است. این دیدگاه، اگرچه کمی از بعد معنوی فاصله می گیرد، اما به ما ابعاد فنی و هنری ساخت این سنگ ها را یادآور می شود و مهارت سنگ تراشان آن زمان را به رخ می کشد.

بررسی شواهد و استدلال ها برای هر دو دیدگاه، نشان می دهد که هر یک می تواند بخشی از حقیقت را در بر گیرد. شاید در طول زمان، کاربری اولیه فنی این حفره ها، با باورهای محلی درآمیخته و تفسیری معنوی و انسانی به خود گرفته باشد. این دو دیدگاه، نه تنها یکدیگر را نقض نمی کنند، بلکه به غنای فرهنگی و تاریخی این سنگ ها می افزایند و آن ها را به اشیائی چندوجهی تبدیل می کنند.

۴.۲. وضعیت فیزیکی و تخریب: حکایت فرسایش و غارت

هنگام قدم زدن در میان سنگ های قبرستان شادباد، نمی توان از وضعیت فیزیکی و تخریب گسترده آن ها چشم پوشی کرد. بسیاری از سنگ ها دچار شکستگی، خردشدگی و فرسایش شدید ناشی از عوامل طبیعی مانند باد، باران، سرما و گرما شده اند. این فرسایش طبیعی، به وضوح گذر زمان و قدمت بسیار بالای این آثار را فریاد می زند. دیدن این سنگ ها که چگونه در برابر عناصر طبیعی مقاومت کرده اند، تحسین برانگیز است و گواهی بر مقاومت بالای سنگ خارا در برابر فرسایش است.

متأسفانه، تنها فرسایش طبیعی عامل تخریب نبوده است. برخی از آسیب ها به وضوح نشان از تخریب عمدی و غارتگری دارند. سارقان آثار باستانی، با سودای یافتن گنجینه های پنهان، بارها به این گورستان تعرض کرده و بسیاری از نمادها و سنگ افراشته های سالم را از بین برده اند. این اتفاق، نه تنها دل هر علاقه مند به میراث فرهنگی را به درد می آورد، بلکه بر اهمیت حفاظت و مرمت فوری این آثار گرانبها تأکید می کند. میراثی که با هزاران سال قدمت، در حال نابودی است و نیاز به توجه و مراقبت جدی دارد.

۴.۳. پراکندگی نامنظم قبرها: نشانه ای از گذشته

یکی دیگر از ویژگی های جالب قبرستان شادباد، چیدمان نامنظم و پراکنده قبرها در محوطه است. برخلاف بسیاری از قبرستان های مدرن که دارای نظم و ردیف های مشخصی هستند، در اینجا قبرها به نظر می رسد که بدون برنامه ریزی متمرکز و به صورت پراکنده در دشت جای گرفته اند. این پراکندگی، می تواند تفاسیر مختلفی داشته باشد.

شاید این وضعیت نشانه ای از عدم برنامه ریزی مرکزی در دوره های کهن باشد؛ جایی که هر خانواده یا قبیله، مکان دفن مردگان خود را بر اساس دسترسی یا سنت های خاص خود انتخاب می کرده است. همچنین، این پراکندگی می تواند نتیجه توسعه تدریجی قبرستان در طول قرون، و یا حتی تغییر کاربری بخشی از محوطه در طول زمان باشد. دیدن این چیدمان نامنظم، این حس را در بازدیدکننده ایجاد می کند که در فضایی بکر و دست نخورده از گذشته قدم می زند؛ جایی که طبیعت و تاریخ، سرنوشت خود را بدون دخالت انسان های مدرن رقم زده اند. این بی نظمی، خود بخشی از زیبایی و اصالت این مکان را تشکیل می دهد و روایت گر داستانی از تطور و تغییر است.

شخصیت های مدفون و اهمیت تاریخی قبرستان: فراتر از سنگ ها

قبرستان شادباد تبریز، تنها مجموعه ای از سنگ قبرها نیست؛ بلکه محلی است که روایت گر زندگی شخصیت ها و جوامعی است که در طول تاریخ در این منطقه زیسته اند. وجود برخی روایات و باورها در مورد دفن شخصیت های برجسته تاریخی و عرفانی، به این گورستان ابعاد دیگری از اهمیت تاریخی و معنوی می بخشد.

۵.۱. سلطان اویس جلایری: پادشاه شاعر و عارف (حضور احتمالی)

یکی از هیجان انگیزترین باورهای محلی در مورد قبرستان شادباد، احتمال دفن سلطان اویس جلایری در این مکان است. سلطان اویس، یکی از پادشاهان مهم سلسله جلایریان در قرن هشتم هجری (۱۴ میلادی) بود. او نه تنها یک حاکم قدرتمند و شجاع بود، بلکه به عنوان یک شاعر و عارف مسلک نیز شهرت داشت. اویس جلایری، شخصیتی تربیت یافته و دوستدار شعر و ادب بود که در دوران حکومت خود، به عمران و آبادی مناطق تحت سلطه خود، از جمله تبریز، توجه ویژه ای نشان می داد.

روایت هایی از مهمان نوازی و کرامت او نقل شده است، به طوری که حتی مسافران اروپایی نیز در نوشته های خود به عمارت باشکوه دولتخانه او در تبریز اشاره کرده اند که برای پذیرایی از مهمانان ساخته شده بود. هرچند که شواهد قطعی تاریخی برای اثبات دفن او در قبرستان شادباد وجود ندارد، اما وجود چنین باوری در میان اهالی، به اهمیت تاریخی این مکان می افزاید. حضور احتمالی چنین شخصیتی، گورستان شادباد را از یک مکان صرفاً باستان شناختی به یک نماد فرهنگی و تاریخی فراتر می برد و آن را با ابعاد وسیع تری از تاریخ منطقه پیوند می زند. این داستان، به بازدیدکننده این فرصت را می دهد که فراتر از سنگ های خاموش، به دنبال ردپای شخصیت هایی باشد که تاریخ این سرزمین را رقم زده اند.

برخی بر این باورند که در قبرستان شادباد، یکی از سلاطین جلایریه به نام سلطان اویس که پادشاهی عادل و عارف مسلک بود، دفن شده است؛ هرچند که شواهد قطعی در این زمینه محدود است.

۵.۲. عرفا و مشایخ قرون هفتم تا نهم هجری: میراث معنوی

علاوه بر احتمال دفن سلطان اویس، روایات دیگری نیز در مورد دفن عرفا و مشایخ برجسته قرون هفتم تا نهم هجری قمری در قبرستان شادباد تبریز وجود دارد. این دوره، از نظر تاریخی و معنوی، از اهمیت بالایی برخوردار است، چرا که دوران شکوفایی تصوف و عرفان در ایران به شمار می رود. تبریز و منطقه آذربایجان، در این دوره، مهد پرورش بسیاری از اندیشمندان و عرفای بزرگ بوده است.

وجود قبور چنین شخصیت هایی، قبرستان شادباد را به یک مرکز معنوی و زیارتگاه تبدیل می کند. این مکان، نه تنها محلی برای یادآوری گذشته، بلکه فضایی برای تأمل و ارتباط با میراث معنوی و عرفانی ایران است. شنیدن داستان هایی از این عرفای گمنام، که زندگی خود را وقف معرفت و حقیقت کرده بودند، به بازدید از این گورستان عمق بیشتری می بخشد. این قبرستان، به نوعی، موزه زنده ای است که در آن، هر سنگ قبر، روایتگر داستانی از مسیر معنوی انسان در طول تاریخ است و پیوندی عمیق میان گذشته و حال ایجاد می کند.

چالش ها و کمبود اطلاعات موثق: فراخوان به پژوهش های بیشتر

با وجود اهمیت تاریخی و فرهنگی فراوان قبرستان شادباد تبریز، یکی از بزرگترین چالش های پیش رو، فقدان منابع مکتوب و قابل استناد کافی در مورد فلسفه، تاریخ دقیق و نمادهای حک شده بر روی سنگ قبرهاست. بسیاری از اطلاعات موجود، بر پایه روایات شفاهی و باورهای محلی است که اگرچه ارزشمندند، اما به تنهایی برای یک تحلیل جامع و علمی کافی نیستند. این کمبود اطلاعات، مانعی بزرگ بر سر راه شناخت عمیق تر این گنجینه باستانی است.

همین امر، لزوم انجام پژوهش های باستان شناختی، تاریخی و مردم شناختی عمیق تر را بیش از پیش نمایان می سازد. نیاز مبرمی وجود دارد تا تیم های متخصص باستان شناسی، با کاوش های علمی و روشمند، به لایه های پنهان این گورستان دست یابند و اطلاعات دقیق تری از دوره های مختلف تدفین، فرهنگ و باورهای مردمان گذشته به دست آورند. همچنین، ثبت و مستندسازی دقیق روایات شفاهی محلی، پیش از آنکه در گذر زمان فراموش شوند، از اهمیت حیاتی برخوردار است. این اقدامات، نه تنها به شناخت بهتر این میراث کمک می کند، بلکه راه را برای حفاظت و معرفی شایسته آن به نسل های آینده و جامعه جهانی هموار می سازد.

کمبود اطلاعات مکتوب موثق درباره تاریخچه و نمادهای قبرستان شادباد، نیاز به پژوهش های باستان شناختی عمیق تر و مستندسازی روایات شفاهی را ضروری می سازد.

نکات عملی برای بازدید از قبرستان شادباد تبریز

بازدید از قبرستان شادباد تبریز، تجربه ای بی نظیر برای هر علاقه مند به تاریخ و فرهنگ است. برای اینکه این تجربه به بهترین شکل ممکن رقم بخورد، رعایت چند نکته عملی ضروری به نظر می رسد:

1. بهترین زمان بازدید: بهترین زمان برای بازدید از این قبرستان، از طلوع آفتاب تا قبل از غروب است. نور ملایم صبحگاهی یا بعدازظهر، زیبایی سنگ ها و محوطه را دوچندان می کند و به شما امکان می دهد تا با آرامش کامل در میان آن ها قدم بزنید و جزئیات را مشاهده کنید. بازدید در شب، به دلیل نبود روشنایی کافی و فضای خاص قبرستان، توصیه نمی شود، زیرا هدف از بازدید، کشف زیبایی ها و رازهای تاریخی است، نه ایجاد حس ترس.
2. نحوه دسترسی: قبرستان شادباد در فاصله حدود ۶ کیلومتری تبریز قرار دارد. برای دسترسی به آن، استفاده از خودروی شخصی یا تاکسی دربستی بهترین گزینه است. از تبریز می توانید به سمت روستای شادباد مشایخ حرکت کنید و پس از رسیدن به روستا، مسیر خود را به سمت قبرستان ادامه دهید.
3. هزینه بازدید: یکی از مزیت های بازدید از این مکان، رایگان بودن آن است. هیچ هزینه ای برای ورود به قبرستان از بازدیدکنندگان دریافت نمی شود که این امر، آن را به مقصدی در دسترس برای همه تبدیل می کند.
4. اهمیت رعایت حریم و احترام: از آنجایی که این مکان یک آرامگاه است، رعایت حریم و احترام به اموات و فضای معنوی آن از اهمیت بالایی برخوردار است. حفظ سکوت، عدم دستکاری یا آسیب رساندن به سنگ قبرها و احترام به آداب و رسوم محلی، از جمله مواردی است که باید به آن توجه داشت. به یاد داشته باشید که شما در حال بازدید از میراثی هزاران ساله و محلی مقدس برای اهالی هستید.

با رعایت این نکات، بازدید شما از قبرستان شادباد تبریز به یک سفر فراموش نشدنی در دل تاریخ و فرهنگ این سرزمین تبدیل خواهد شد و خاطراتی ماندگار را برای شما به ارمغان خواهد آورد.

نتیجه گیری: قبرستان شادباد، آینه ای از تاریخ فراموش شده

قبرستان شادباد تبریز، با سنگ افراشته های کهن و سنگ قبرهای تاریخی خود، فراتر از یک آرامگاه صرف، به عنوان سندی زنده و پویا از ادوار مختلف تاریخی، فرهنگی و اعتقادی این سرزمین عمل می کند. هر سنگ، گواهی است بر گذر زمان و شاهد خاموشی بر تحولات بی شمار. این مکان، آینه ای است که تاریخ تبریز و آذربایجان را از اعماق دوران پیش از اسلام تا به امروز، به زیبایی هرچه تمام تر بازتاب می دهد.

سفر به این گورستان، نه تنها فرصتی برای آشنایی با هنر سنگ تراشی و نمادشناسی کهن است، بلکه دعوتی است به تأمل در زندگی، مرگ و تداوم میراث بشری. از نمادهای باروری و قدرت در سنگ افراشته های کهن گرفته تا خطوط کوفی سنگ قبرهای اسلامی، هر بخش از این قبرستان داستان خود را بازگو می کند. اهمیت این گنجینه پنهان، تنها در قدمت آن نیست، بلکه در توانایی اش برای روایت کردن داستان های فراموش شده، ابهام زدایی از گذشته و الهام بخشیدن به پژوهش های آینده است. حفظ و معرفی این میراث گرانبها، وظیفه ای است بر دوش ما تا آن را به سلامت به نسل های آینده بسپاریم و اجازه ندهیم که گذر زمان و بی توجهی، این شاهدان خاموش تاریخ را به فراموشی بسپارند.