چرا کنکور برداشته نمیشود

علیرغم بحث های طولانی، قوانین مصوب، و وعده های مکرر، آزمون سراسری (کنکور) همچنان پابرجاست. این آزمون نه تنها دروازه ای برای ورود به دانشگاه های کشور، بلکه بخش جدایی ناپذیری از تجربه تحصیلی میلیون ها دانش آموز و خانواده های ایرانی شده است. نگرانی و استرسی که از کنکور ناشی می شود، هر ساله فضای ذهنی جامعه، به ویژه دانش آموزان سال های پایانی دبیرستان و والدین آن ها را تحت تأثیر قرار می دهد.

تصور حذف کنکور، که سال هاست بر سر زبان هاست، با وجود تصویب قوانینی مانند قانون سال ۱۳۸۶ مبنی بر حذف کنکور تا سال ۱۳۹۰، هرگز به طور کامل محقق نشده است. این پایداری کنکور، پرسش های بسیاری را در اذهان ایجاد می کند: چرا با تمام تلاش ها و گفت وگوها، این آزمون همچنان باقی مانده است؟ درک این وضعیت نیازمند واکاوی ابعاد گوناگون آموزشی، اجتماعی، اقتصادی و حتی سیاسی است که در ادامه به آن ها پرداخته می شود تا روشن گر دیدگاه های واقعی پیرامون آینده نظام سنجش و پذیرش دانشجو در ایران باشد.

پیشینه تاریخی و تلاش های ناکام برای حذف کنکور

تاریخچه کنکور در ایران، به تلاش های مستمری برای بهبود و اصلاح گره خورده است که اغلب به نتیجه مطلوب نرسیده اند. سال ۱۳۸۶، مجلس شورای اسلامی قانون حذف کنکور را تصویب کرد؛ قانونی که هدف آن حذف کامل آزمون سراسری تا سال ۱۳۹۰ بود. این مصوبه امیدهای زیادی را در دل دانش آموزان و خانواده ها زنده کرد، اما این آرزو هرگز به حقیقت نپیوست.

پس از آن، قانون سال ۱۳۸۶ در سال ۱۳۹۲ ملغی شد و جای خود را به مصوبه جدیدی داد که باز هم بر کاهش سهم کنکور و افزایش تأثیر سوابق تحصیلی تأکید داشت. اما این قانون نیز در سال ۱۳۹۵ دستخوش اصلاحیه شد و به نوعی اهداف اولیه برای حذف مطلق کنکور کمرنگ تر شدند. در تمام این سال ها، نهادهای متعددی از جمله مجلس، شورای عالی انقلاب فرهنگی، وزارت علوم، و سازمان سنجش آموزش کشور در این فرآیند دخیل بودند که هر یک نظرات و چالش های خاص خود را داشتند. یکی از دلایلی که قوانین قبلی به طور کامل اجرا نشد، این بود که به گفته مسئولان، تغییرات و انتظارات از رشد فعلی دانشگاه ها آن گونه که پیش بینی می شد اتفاق نیفتاد. کنکور، به مثابه پلی ناگزیر میان مدرسه و دانشگاه، در این سال ها، هر دو سیستم را تحت تأثیر و حتی تضعیف خود قرار داده است.

دلایل اصلی عدم حذف کنکور: ابعاد پیچیده ماجرا

عدم حذف کنکور، نتیجه یک عامل واحد نیست؛ بلکه حاصل شبکه ای پیچیده از چالش های آموزشی، واقعیت های اجتماعی و ملاحظات سیاسی است که هر یک به نوبه خود، پایداری این آزمون را توجیه می کنند. درک این دلایل، برای هر داوطلب و خانواده ای که با این پدیده دست و پنجه نرم می کنند، ضروری است تا برنامه ریزی واقع بینانه تری برای آینده تحصیلی خود داشته باشند.

چالش های آموزشی و فنی: یافتن جایگزین مناسب

یکی از بزرگترین موانع در مسیر حذف کنکور، عدم وجود جایگزینی جامع، قابل اعتماد و عادلانه است. نظام آموزشی کشور با چالش های ساختاری متعددی روبه روست که پیاده سازی یک مکانیزم سنجش دیگر را دشوار می سازد.

فقدان جایگزین جامع و عادلانه

سوابق تحصیلی (معدل): ایده جایگزینی کنکور با سوابق تحصیلی، همواره یکی از گزینه های اصلی مطرح شده است. اما این روش خود با مشکلات اساسی مواجه است که دانش آموزان و خانواده ها به خوبی آن را حس می کنند. نابرابری در استانداردها و کیفیت آموزش در مدارس کشور، از مدارس دولتی مناطق محروم تا مدارس غیرانتفاعی و تیزهوشان، باعث می شود معدل یک دانش آموز در یک منطقه، با معدل همان نمره در منطقه ای دیگر، ارزش یکسانی نداشته باشد. این وضعیت، منجر به پدیده ای به نام تورم نمرات یا معدل سازی های غیرواقعی در برخی مدارس می شود که اعتماد به سوابق تحصیلی را به شدت کاهش می دهد.

علاوه بر این، سوابق تحصیلی به تنهایی نمی توانند تمام ابعاد محتوای دروس را پوشش دهند یا مهارت های تحلیلی و استدلالی دانش آموزان را به طور کامل ارزیابی کنند. طبق آمارهای منتشر شده، بیش از ۸۰ درصد داوطلبان و خانواده ها با حذف کنکور و تأثیر کامل سوابق تحصیلی مخالف هستند، که نشان دهنده عدم پذیرش عمومی و نگرانی از بی عدالتی در این روش است. دانش آموزانی که در مدارس با امکانات کمتر درس خوانده اند، احساس می کنند در صورت تأثیر کامل معدل، فرصت های آن ها به ناحق از بین می رود و این امر می تواند استرس ناشی از کنکور را به نوعی دیگر بازتولید کند.

برگزاری چند آزمون در طول سال: پیشنهاد دیگر، برگزاری چند آزمون در طول سال برای کاهش استرس دانش آموزان و فرصت جبران خطاها است. در نگاه اول، این ایده جذاب به نظر می رسد، اما از جنبه اجرایی و روانشناختی با چالش های جدی روبه رو است. تصور کنید دانش آموزان به جای یک آزمون بزرگ، مجبور باشند در طول سال تحصیلی، در چندین آزمون سراسری شرکت کنند. این وضعیت می تواند به جای کاهش، استرس مداوم و فرسودگی تحصیلی را برای آن ها به ارمغان آورد. علاوه بر این، چالش های لجستیکی و اجرایی عظیم برای سازمان سنجش، از تهیه سؤالات استاندارد تا برگزاری امن و فراگیر این آزمون ها در مقیاس ملی، بسیار پیچیده و پرهزینه خواهد بود. همچنین، ممکن است فرصت شانس مجدد برای برخی داوطلبان که نیاز به زمان بیشتری برای آمادگی دارند، از بین برود و آن ها در یک چرخه بی وقفه ی آزمون و خطا گرفتار شوند.

پذیرش دانشگاه ها بر اساس توانمندی های عمومی: برخی کارشناسان پیشنهاد می دهند دانشگاه ها خود مسئولیت پذیرش دانشجو را بر اساس شاخص های متنوعی از جمله مهارت های نرم، مصاحبه و توانمندی های عمومی بر عهده بگیرند. این ایده اگرچه مطلوب است، اما در مقیاس کلان و با توجه به تعداد بالای داوطلبان و ظرفیت محدود دانشگاه ها، پیاده سازی آن بسیار پیچیده است. تعریف شاخص های معتبر و مورد توافق، تضمین شفافیت و جلوگیری از نفوذ روابط و رانت، از جمله موانع اصلی در این زمینه محسوب می شوند.

نقش غربالگری و تفکیک (با توجه به تعداد بالای داوطلبان)

یکی از نقش های اصلی و غیرقابل انکار کنکور، عملکرد آن به عنوان یک مکانیزم قوی برای غربالگری و تفکیک است. هر ساله صدها هزار داوطلب برای ورود به دانشگاه ها و به خصوص رشته های پرطرفدار مانند پزشکی، دندانپزشکی، و مهندسی رقابت می کنند. ظرفیت پذیرش در این رشته ها در دانشگاه های برتر، بسیار محدود است. در چنین شرایطی، نیاز به یک ابزار دقیق برای برجسته کردن تفاوت های علمی و انتخاب شایسته ترین ها کاملاً محسوس است. کنکور، علیرغم تمام انتقادات، توانسته است این وظیفه غربالگری را با شفافیت نسبی انجام دهد. حذف کنکور بدون جایگزینی به همین اندازه قوی، می تواند به هرج و مرج در سیستم پذیرش دانشجو و افت کیفیت ورودی دانشگاه ها منجر شود.

عدم یکپارچگی و استانداردسازی نظام آموزشی کشور

وجود جزیره های آموزشی با کیفیت های بسیار متفاوت در سراسر کشور، از دیگر دلایل پایداری کنکور است. مدارسی با امکانات و تجهیزات پیشرفته، اساتید مجرب و منابع آموزشی غنی در مقابل مدارسی که از حداقل امکانات هم محروم هستند. این نابرابری، باعث می شود سنجش دانش آموزان تنها بر اساس سوابق تحصیلی یا نمرات داخلی مدارس، غیرمنصفانه به نظر برسد و به ترویج بی عدالتی آموزشی دامن بزند. در حال حاضر، سیستم هدایت تحصیلی قوی و کارآمدی در آموزش و پرورش وجود ندارد که بتواند دانش آموزان را بر اساس استعدادها و علایق واقعی آن ها به مسیرهای مناسب هدایت کند. این ضعف در سیستم ارزشیابی داخلی مدارس و عدم اعتماد به نمرات آن ها، کنکور را به عنوان تنها راه حل برای ارزیابی نسبتاً عادلانه و استاندارد دانش آموزان از نقاط مختلف کشور نگه داشته است.

ابعاد اجتماعی و روانشناختی: کنکور، معلول یک فرهنگ

کنکور تنها یک آزمون نیست؛ بلکه معلول یک فرهنگ و نگرش ریشه دار در جامعه ایرانی است. این ابعاد اجتماعی و روانشناختی، شاید حتی قدرتمندتر از چالش های فنی، در بقای کنکور نقش داشته اند.

فرهنگ مدرک گرایی و نگاه جامعه به تحصیلات عالی

یکی از عمیق ترین ریشه های پایداری کنکور، پدیده تب مدرک گرایی در جامعه ایران است. برای بسیاری از خانواده ها و جوانان، ورود به دانشگاه، به خصوص دانشگاه های دولتی و رشته های پرمتقاضی، صرفاً یک هدف علمی نیست؛ بلکه مسیری برای کسب جایگاه اجتماعی، پرستیژ خانوادگی و ارتقاء شغلی و مالی محسوب می شود. این نگرش، حتی در مشاغل نامرتبط با رشته تحصیلی نیز دیده می شود. خانواده ها سرمایه گذاری سنگینی بر کنکور می کنند؛ از کلاس های تقویتی و کتاب های کمک درسی گران قیمت تا مشاوره های تحصیلی و روانشناسی، همه و همه با این امید انجام می شود که کنکور دروازه ای برای تغییر طبقه اجتماعی و تضمین آینده ای بهتر برای فرزندانشان باشد. ابراهیم خدایی، رئیس سازمان سنجش، این پدیده را معلول یک فرهنگ ضد ارزش می داند و معتقد است تا زمانی که این فرهنگ اصلاح نشود، کنکور و مشکلاتش پابرجا خواهد بود. این فرهنگ، بر زندگی و رویاهای نوجوانان سایه افکنده و بسیاری از آن ها را درگیر رقابتی نفس گیر می کند که شاید نتوانند از آن سربلند بیرون بیایند.

مخالفت بخش بزرگی از داوطلبان و خانواده ها

شاید در نگاه اول عجیب به نظر برسد، اما بخش قابل توجهی از داوطلبان کنکور و خانواده هایشان با حذف آن مخالف هستند. دلیل اصلی این مخالفت، اعتماد نسبی آن ها به شفافیت و عدالت کنکور در مقایسه با روش های جایگزین است. در جامعه ای که نگرانی از نفوذ رانت، روابط و سهمیه های احتمالی وجود دارد، کنکور به عنوان یک آزمون استاندارد و فراگیر، تا حد زیادی از این اتهامات مبرا به نظر می رسد. داوطلبان مناطق محروم نیز از این موضوع نگرانند که در صورت حذف کنکور و تأکید بر سوابق تحصیلی یا آزمون های داخلی مدارس، فرصت های آن ها که با تلاش فراوان به دست آمده، از بین برود و رقابت ناعادلانه تر شود. آن ها احساس می کنند کنکور تنها راهی است که می توانند توانایی های خود را فارغ از کیفیت مدرسه و منطقه خود نشان دهند.

جنبه های روانشناختی و عادت پذیری

کنکور طی دهه ها در ذهنیت جامعه ایرانی نهادینه شده است. این آزمون، به بخشی جدانشدنی از دوران دبیرستان تبدیل شده و هر سال با شروع سال تحصیلی جدید، استرس و دغدغه آن در خانه ها و مدارس کشور موج می زند. این عادت پذیری به وجود کنکور، باعث شده هرگونه تلاش برای تغییرات ریشه ای با مقاومت روانی جامعه مواجه شود. حتی خود دانش آموزان و فارغ التحصیلان نیز، کنکور را به عنوان یک مرحله طبیعی و گریزناپذیر در زندگی تحصیلی خود پذیرفته اند.

ابراهیم خدایی، رئیس سازمان سنجش آموزش کشور، اذعان کرده است که کنکور معلول یک فرهنگ ضد ارزش است و تا زمانی که جامعه شناسان، روانشناسان و عالمان به اصلاح این فرهنگ کمک نکنند، این آزمون همچنان باقی خواهد ماند. این نگاه نشان می دهد که مسئله کنکور فراتر از یک آزمون ساده است و ریشه های عمیق تری در ساختار فرهنگی جامعه دارد.

ملاحظات سیاسی و تداخل منافع ذینفعان

تصمیم گیری در مورد کنکور، به دلیل حساسیت بالا و تأثیر آن بر زندگی میلیون ها نفر، هرگز یک تصمیم صرفاً آموزشی نبوده و همواره با ملاحظات سیاسی و تداخل منافع ذینفعان متعددی همراه است.

تعدد بازیگران و نهادهای تصمیم گیرنده

حذف یا اصلاح کنکور، موضوعی نیست که یک نهاد به تنهایی بتواند در مورد آن تصمیم گیری کند. وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، وزارت آموزش و پرورش، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، مجلس شورای اسلامی، و شورای عالی انقلاب فرهنگی، همگی در این فرآیند دارای نقش و نظر هستند. هر یک از این نهادها، دیدگاه ها و اولویت های خاص خود را دارند که گاه با یکدیگر در تعارض قرار می گیرند. دستیابی به یک اجماع ملی برای چنین موضوع حساسی، بسیار دشوار است و اغلب باعث تأخیر یا عدم اجرای کامل قوانین می شود.

نفوذ و منافع اقتصادی

صنعت کنکور، یک صنعت عظیم و پررونق در کشور است که گردش مالی سالانه آن به میلیون ها دلار می رسد. موسسات آموزشی کنکور، انتشارات کتاب های کمک درسی، مشاوران خصوصی و مراکز آزمون های آزمایشی، همگی از این چرخه اقتصادی سود می برند. وجود چنین صنعتی، به طور ضمنی مقاومتی در برابر تغییرات ریشه ای ایجاد می کند. این ذینفعان اقتصادی، اگرچه ممکن است به طور آشکار مخالفت نکنند، اما منافع آن ها با پایداری کنکور گره خورده است و این مسئله، عاملی است که در تصمیم گیری های کلان نادیده گرفته نمی شود. هرگونه طرح برای حذف کنکور، می تواند به منافع این بخش از اقتصاد کشور لطمه وارد کند و همین امر، روند تغییر را کندتر می سازد.

حساسیت بالای افکار عمومی

هرگونه تغییر در سازوکار کنکور، به دلیل تأثیر مستقیم آن بر آینده تحصیلی و شغلی جوانان، می تواند موجی از اعتراضات یا نگرانی ها را در پی داشته باشد. دولت ها و نهادهای تصمیم گیرنده، همواره نسبت به واکنش های عمومی در این زمینه حساسیت بالایی دارند. تجربه نشان داده است که هرگاه زمزمه تغییرات عمده در کنکور مطرح شده، افکار عمومی، به ویژه در میان خانواده ها و داوطلبان، واکنش های شدید و گاه متناقضی نشان داده اند. این حساسیت، باعث می شود تصمیم گیرندگان با احتیاط فراوان عمل کنند و به جای حذف ناگهانی، به سمت اصلاحات تدریجی و محتاطانه حرکت کنند.

راهکارهای پیشنهادی و اصلاحات احتمالی (به جای حذف مطلق)

با توجه به پیچیدگی های موجود، به نظر می رسد حذف مطلق و ناگهانی کنکور در آینده نزدیک، سناریویی غیرواقع بینانه باشد. اما این بدان معنا نیست که هیچ راهی برای بهبود وضعیت وجود ندارد. کارشناسان و مسئولان، به جای حذف کامل، بر اصلاحات ساختاری و تدریجی تأکید دارند که می تواند به کاهش اتکاء به کنکور و افزایش عدالت آموزشی منجر شود.

• جدایی فرآیند سنجش از پذیرش: یکی از مهم ترین پیشنهادات، تفکیک وظایف سنجش (ارزیابی علمی) از پذیرش (انتخاب دانشجو). سازمان سنجش می تواند مسئولیت برگزاری آزمون های استاندارد و معتبر را بر عهده داشته باشد، در حالی که دانشگاه ها خود مسئولیت پذیرش دانشجو را بر اساس معیارهای متنوع تر (شامل نتایج سنجش، سوابق تحصیلی، مصاحبه، و ارزیابی توانمندی ها) بر عهده بگیرند. این کار باعث می شود دانشگاه ها در انتخاب دانشجویان متناسب با رشته های خود، قدرت عمل بیشتری داشته باشند.
• تقویت توان و دخالت دانشگاه ها در فرآیند پذیرش دانشجو: با سپردن اختیار بیشتر به دانشگاه ها برای پذیرش دانشجو، آن ها می توانند بر اساس نیازهای واقعی و ظرفیت های خود، بهترین استعدادها را جذب کنند. این امر به افزایش کیفیت آموزش عالی کمک می کند و وابستگی به یک آزمون واحد را کاهش می دهد.
• استانداردسازی و افزایش اعتبار سوابق تحصیلی: اگر قرار است سوابق تحصیلی نقش پررنگ تری ایفا کنند، لازم است نظام آموزش و پرورش به سمت یکسان سازی استانداردها در تمام مدارس کشور حرکت کند. این شامل یکسان سازی کیفیت آموزش، امتحانات و ارزشیابی ها می شود تا نمرات دانش آموزان در سراسر کشور از اعتبار یکسانی برخوردار باشند و به تورم نمرات پایان داده شود.
• تغییر و بهبود سیستم ارزشیابی وزارت آموزش و پرورش: اصلاح روش های ارزشیابی داخلی مدارس و افزایش دقت و شفافیت آن ها، گام مهمی در جهت اعتمادسازی به سوابق تحصیلی است. این امر شامل برگزاری امتحانات نهایی استاندارد و سراسری در دروس اصلی برای پایه های دهم، یازدهم و دوازدهم خواهد بود تا نتایج آن ها واقعاً بازتاب دهنده سطح علمی دانش آموزان باشد.
• سنجش انطباقی و برگزاری الکترونیکی آزمون ها: استفاده از فناوری های نوین مانند سنجش انطباقی (Adaptive Testing) که سطح دشواری سؤالات را بر اساس پاسخ های داوطلب تنظیم می کند، و برگزاری الکترونیکی آزمون ها می تواند به افزایش دقت، سرعت و کاهش هزینه های برگزاری کنکور کمک کند.
• تمرکز بر اصلاح فرهنگ مدرک گرایی و هدایت تحصیلی: شاید مهم ترین راهکار بلندمدت، تغییر فرهنگ جامعه در قبال مدرک گرایی و تقویت نظام هدایت تحصیلی باشد. اگر دانش آموزان از سنین پایین تر بر اساس استعدادها و علایق خود به سمت رشته های متناسب هدایت شوند و جامعه ارزش بیشتری برای مهارت ها و مشاغل فنی و حرفه ای قائل شود، فشار بر ورود به دانشگاه و رشته های خاص کاهش می یابد و این به خودی خود می تواند از تب کنکور بکاهد.

نتیجه گیری: آینده کنکور و توصیه هایی به داوطلبان

بحث حذف کنکور، داستانی دیرینه در نظام آموزشی ایران است که با چالش ها و پیچیدگی های عمیقی از جنس آموزشی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی گره خورده است. از نگاه ناظران، کنکور نه به عنوان یک مشکل اصلی، بلکه بیشتر معلول مشکلات ریشه ای تری در نظام آموزشی و فرهنگ عمومی کشور، به ویژه پدیده مدرک گرایی، قلمداد می شود. تا زمانی که نابرابری های آموزشی حل نشده و فرهنگ عمومی به سمت ارزش گذاری مهارت ها و توانمندی های واقعی حرکت نکند، حذف کامل کنکور بسیار دشوار و شاید ناممکن به نظر می رسد.

برای دانش آموزان و داوطلبان کنکور، این پیام روشن است که نباید آینده تحصیلی خود را به شایعات یا امیدهای ناگهانی درباره حذف کنکور گره بزنند. مهمترین توصیه، تمرکز بر یادگیری عمیق و مفهومی دروس است. چه کنکور به شکل فعلی باقی بماند، چه تغییر کند یا سهم سوابق تحصیلی افزایش یابد، دانش و نمرات بالا همواره از اهمیت بسزایی برخوردار خواهند بود. در واقع، با توجه به قوانین جدید، تأثیر سوابق تحصیلی و معدل در آینده بیش از پیش افزایش خواهد یافت، حتی اگر کنکور به طور کامل حذف نشود. بنابراین، هر دانش آموزی که برای آینده خود برنامه ریزی می کند، باید به طور جدی به کسب نمرات خوب و یادگیری اصولی توجه کند.

دورنمای کنکور، به نظر می رسد به سمت اصلاح تدریجی و بهبود نظام سنجش است، نه حذف ناگهانی. این روند شامل افزایش سهم سوابق تحصیلی، تقویت نقش دانشگاه ها و استانداردسازی آموزش خواهد بود. لذا، آمادگی برای هر سناریویی و اتکا به دانش و توانایی های فردی، بهترین راهکار برای گذر از این مرحله مهم زندگی است.