تحمل شهادت و ادای شهادت

تحمل شهادت و ادای شهادت دو رکن اساسی در نظام فقهی و حقوقی اسلام هستند که ضامن اجرای عدالت و حفظ حقوق افراد به شمار می روند. این دو مفهوم، به ترتیب، به معنای پذیرش مسئولیت مشاهده یک واقعه و سپس بیان صادقانه آن در محضر قاضی است. شناخت دقیق ابعاد و احکام آن ها برای هر مسلمانی که ممکن است در موقعیت شاهد قرار گیرد، حیاتی است.

در آموزه های دینی و حقوقی، شهادت صرفاً یک امر تشریفاتی نیست؛ بلکه وظیفه ای است خطیر که می تواند سرنوشت افراد و حقوق آنان را رقم بزند. از این رو، اسلام با ظرافت و دقت فراوان، به تبیین وجوه مختلف آن پرداخته و شرایط و موانع متعددی را برای اعتبار آن مقرر داشته است. در ادامه، سفری جامع به دنیای فقه شهادت خواهیم داشت تا این مفاهیم عمیق و کاربردی را از جنبه های گوناگون مورد بررسی قرار دهیم و با مسئولیت های فردی و اجتماعی خود در قبال آن ها آشنا شویم.

اهمیت بنیادین شهادت در فقه و حقوق اسلامی

شهادت در فقه و نظام قضایی اسلام، وزنی معادل عدالت دارد. می توان گفت که گواهی، ستون فقرات بسیاری از دعاوی و مبنای حل و فصل خصومت ها در جامعه است. تصور کنید در نبود شاهدان عادل و امین، چگونه می توانستیم حق مظلوم را از ظالم بگیریم، یا صحت یک معامله را اثبات کنیم؟ بدون وجود شهادت، بسیاری از حقوق فردی و اجتماعی دستخوش تضییع می شدند و هرج و مرج جایگزین نظم می گشت. شهادت، دریچه ای است به سوی حقیقت که با گشودن آن، مسیر عدالت روشن می شود. مسئولیت خطیری بر دوش شاهد قرار دارد؛ مسئولیتی که می تواند به حفظ ناموس، جان، مال و آبروی انسان ها منجر گردد.

کتاب آسمانی ما، قرآن کریم، به صراحت و با تأکید فراوان به موضوع شهادت اشاره کرده و آن را از واجبات دینی بر شمرده است. پیامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار (ع) نیز در روایات متعدد، بر اهمیت آن تأکید کرده و کتمان شهادت یا شهادت دروغ را با شدیدترین عقوبت ها وعده داده اند. این تأکیدات نشان می دهد که شهادت نه تنها یک تکلیف حقوقی، بلکه یک وظیفه شرعی و اخلاقی است که فرد در قبال خداوند، جامعه و همنوعان خود بر عهده دارد. بنابراین، هرگاه حادثه ای رخ می دهد که به نحوی حقوق دیگران به آن وابسته است، وظیفه مؤمنین سنگین تر می شود، زیرا ممکن است عدالت تنها با شهادت آن ها محقق گردد. درک عمیق این مسئولیت است که ما را به سوی واکاوی دقیق تر دو جنبه مهم آن، یعنی تحمل شهادت و ادای شهادت، سوق می دهد.

تحمل شهادت: پذیرش مسئولیت گواهی

تحمل شهادت نخستین گام در مسیر ادای شهادت و اقامه حق است. این مرحله پیش از آنکه نیازی به حضور در دادگاه یا محضر قاضی باشد، شکل می گیرد و اساساً به معنای آمادگی برای گواهی دادن در آینده است. یعنی فردی که شاهد وقوع واقعه ای است، آن را در ذهن خود ضبط و حفظ می کند تا در صورت لزوم، بتواند آن را بیان کند.

تعریف لغوی و اصطلاحی تحمل شهادت

از نظر لغوی، «تحمل» به معنای بر عهده گرفتن و «شهادت» به معنای گواهی دادن است. بنابراین، «تحمل شهادت» یعنی بر عهده گرفتن وظیفه گواهی دادن. در اصطلاح فقهی، تحمل شهادت عبارت است از اینکه فردی، واقعه ای را مشاهده کرده یا شنیده و آن را در حافظه خود نگهداری کند تا در زمان مقتضی، آمادگی ادای آن را داشته باشد. این مرحله، در واقع، پذیرش یک مسئولیت اولیه برای حفظ حقیقت است.

برای روشن تر شدن این مفهوم، می توانیم به چند مثال عینی اشاره کنیم: تصور کنید دو نفر در حال معامله ای بزرگ، مانند خرید و فروش ملک یا قرض گرفتن مبلغ قابل توجهی هستند و از شما می خواهند که شاهد این اتفاق باشید. شما با مشاهده جزئیات معامله یا شنیدن توافقات، در واقع «تحمل شهادت» کرده اید. یا مثلاً در یک عقد ازدواج یا طلاق، حضور شما به عنوان شاهد و ثبت ذهنی جزئیات این رویداد حقوقی، مصداق تحمل شهادت است. در این موارد، حتی اگر در آن لحظه نیازی به ادای شهادت نباشد، فرد خود را برای آینده آماده می کند تا در صورت بروز اختلاف، بتواند حقیقت را بیان کند.

حکم تکلیفی تحمل شهادت: وظیفه ای با ابعاد گوناگون

یکی از مهم ترین مباحثی که فقیهان به آن پرداخته اند، حکم تکلیفی تحمل شهادت است. آیا تحمل شهادت بر هر فردی واجب است، یا تنها یک امر مستحب است؟ در این باره، نظرات متفاوتی در میان فقهای امامیه وجود دارد که هر یک بر مبنای استدلال های خاص خود مطرح شده اند.

وجوب کفایی: دیدگاه مشهور فقهای امامیه

نظر مشهور و غالب در میان فقهای امامیه این است که تحمل شهادت، در صورتی که ترس از ضرر نباشد و کسی صلاحیت آن را داشته باشد، واجب کفایی است. وجوب کفایی بدین معناست که اگر تعداد کافی از افراد به این وظیفه عمل کنند، مسئولیت از دوش دیگران برداشته می شود؛ اما اگر هیچ کس یا تعداد ناکافی به آن اقدام نکنند، بر همه واجب است. این دیدگاه توسط علمای بزرگی چون علامه حلی در قواعد، محقق حلی در شرایع و شیخ طوسی در مبسوط تأیید شده است.

استناد اصلی این فقها به آیه ۲۸۲ سوره بقره است که می فرماید: «و لا یأب الشهداء اذا ما دعوا» (و هرگاه گواهان را [برای گواهی دادن] فرا خوانند، خودداری نکنند). آن ها این آیه را نه تنها دال بر وجوب ادای شهادت، بلکه بر وجوب تحمل آن نیز می دانند. روایاتی نیز در تأیید این دیدگاه وجود دارد، از جمله روایت هشام بن سالم از امام صادق (ع) که فرمود: «مقصود از «و لا يأب الشهداء» قبل از مشاهده است» و روایت محمد بن فضیل از امام کاظم (ع) که در مورد همین آیه فرمود: «آنگاه که مردی تو را برای گواه شدن بر قرضی یا حقی فرا می خواند، سزاوار نیست برای تو که سرباز زنی و قبول نکنی.» این استدلال ها تأکید دارند که هدف از تحمل شهادت، حفظ حقوق مردم و جلوگیری از تضییع حق است؛ بنابراین، اگر تحمل شهادت واجب نباشد، ممکن است حقوق بسیاری پایمال شود و نظام عدل مختل گردد.

عدم وجوب: نظر اقلیت و استدلال های آن

در مقابل نظر مشهور، برخی از فقها، از جمله ابن ادریس حلی، فتوا به عدم وجوب تحمل شهادت داده اند. استدلال ایشان بر این پایه استوار است که لفظ «الشهداء» (گواهان) که در آیه شریفه به کار رفته، به معنای کسانی است که فعلاً مشاهده کننده واقعه بوده اند و آماده گواهی دادن هستند. به عبارتی، این کلمه ظهور در کسی دارد که بالفعل شهادت را تحمل کرده و واقعه را دیده است، نه کسی که تازه می خواهد مسئولیت مشاهده را بپذیرد. بنابراین، از نظر ابن ادریس، آیه تنها دلالت بر وجوب ادای شهادت می کند، نه تحمل آن.

صاحب جواهر این استدلال را «اجتهاد در مقابل نص» دانسته و آن را مردود می شمارد. به اعتقاد ایشان و سایر فقها، اگرچه لفظ «الشهداء» به معنای گواهی دهنده است، اما سیاق آیه و روایات تفسیری، آن را به معنای کسی که قابلیت مشاهده و گواهی دارد (و لذا باید تحمل کند) نیز تعمیم می دهد. این بحث نشان دهنده عمق و پیچیدگی های استنباط احکام از متون دینی است.

کراهت امتناع: رویکردی دیگر

دیدگاه سومی نیز در این زمینه مطرح شده که بر اساس آن، سرباز زدن از تحمل شهادت مکروه است، نه حرام. برخی فقها اعتقاد دارند که آیه ۲۸۲ سوره بقره، که یکی از طولانی ترین آیات قرآن است، عمدتاً در مقام بیان آداب معاملات و توصیه های اخلاقی است، نه احکام وجوبی صریح. به همین دلیل، جمله «و لا یأب الشهداء» را نمی توان از سیاق کلی آیه جدا کرد و از آن حکم وجوب استنباط نمود.

دلایل تأییدکننده این استنباط عبارتند از:

1. جملات مشابه در همان آیه مانند «و لا یأب کاتب» (و هیچ کاتبی [از نوشتن] خودداری نکند) و «و لا تسأموا» (و از نوشتن آن [قرض] خسته نشوید) که ظهور در وجوب ندارند، بلکه بیشتر به کراهت امتناع اشاره دارند. بنابراین، نمی توان برای «و لا یأب الشهداء» حکم متفاوتی قائل شد.
2. در بسیاری از روایات مرتبط با این مسئله، کلمه «لا ینبغی» (سزاوار نیست) به کار رفته که معمولاً در فقه، دلالت بر کراهت دارد و نه وجوب.
3. وعده ها و وعیدهای شدید الهی که در مورد کتمان شهادت و ادای نکردن آن در روایات ذکر شده، در مورد عدم تحمل شهادت به چشم نمی خورد. اگر تحمل شهادت هم سنگ ادای شهادت واجب می بود، انتظار می رفت که در روایات، به همین میزان تأکید و تهدید درباره آن نیز وجود می داشت.

این دیدگاه، رویکردی لطیف تر به این وظیفه دارد و مسئولیت را بیشتر در قالب یک توصیه اخلاقی و اجتماعی می بیند تا یک حکم اجباری.

جمع بندی: فهم نهایی از حکم تحمل شهادت

با بررسی دیدگاه های مختلف، می توان گفت که نظر مشهور و قوی تر در فقه امامیه، بر وجوب کفایی تحمل شهادت تأکید دارد، به ویژه اگر حقوق مردم در خطر تضییع باشد. این وجوب، ریشه های محکمی در قرآن و روایات دارد و برای حفظ نظام عدل و جلوگیری از پایمال شدن حقوق ضروری به نظر می رسد. هرچند که دیدگاه های دیگری نیز مطرح شده اند، اما عمل بر اساس نظر مشهور، ضامن حفظ مسئولیت های شرعی و اجتماعی ما در قبال جامعه خواهد بود. این وظیفه ای است که هر فرد آگاه به احکام شرعی باید آن را جدی بگیرد.

شرایط معتبر برای تحمل شهادت: ارکان پذیرش گواهی

تحمل شهادت، همچون هر امر شرعی دیگری، شرایطی دارد که بدون رعایت آن ها، پذیرش گواهی معتبر نخواهد بود. این شرایط هم به شخص شاهد و هم به واقعه مورد شهادت مربوط می شود. در اینجا به مهم ترین شرایط شخص تحمل کننده شهادت اشاره می کنیم:

• بلوغ: فرد باید به سن بلوغ شرعی رسیده باشد.
• عقل: شاهد باید عاقل باشد و از سلامت روانی برخوردار باشد تا بتواند واقعیت را به درستی درک و حفظ کند.
• ایمان: ایمان به خداوند و اصول دین، شرطی اساسی برای اعتبار شهادت است.
• عدالت: شخص باید در زمان تحمل شهادت و همچنین در زمان ادای آن، عادل باشد؛ یعنی از انجام گناهان کبیره اجتناب کند و بر گناهان صغیره اصرار نورزد.
• حلال زادگی: حلال زاده بودن نیز از شرایط لازم برای اعتبار تحمل و ادای شهادت است.
• عدم اتهام: شاهد نباید متهم به نفع طلبی شخصی از شهادت یا دفع ضرری از خود باشد. به عبارت دیگر، نباید در شهادت خود غرضی شخصی داشته باشد که بر بی طرفی و صداقت او سایه افکند.

رعایت این شرایط تضمین می کند که شهادت، از روی صداقت و بدون هیچ گونه غرض ورزی، حقیقت را آشکار سازد.

ادای شهادت: اقامه حق در محضر قاضی

اگر تحمل شهادت به معنای آماده شدن برای گواهی دادن باشد، ادای شهادت مرحله ای است که فرد آنچه را مشاهده کرده یا شنیده، در محضر قاضی یا مرجع قانونی بیان می کند. این مرحله، نقطه اوج مسئولیت شاهد و زمانی است که حقیقت می تواند به کمک او آشکار شود.

تعریف لغوی و اصطلاحی ادای شهادت

از نظر لغوی، «اداء» به معنای انجام دادن، پرداختن و رساندن است. بنابراین، «ادای شهادت» یعنی انجام دادن وظیفه گواهی دادن و بیان آنچه فرد شاهد آن بوده است. در اصطلاح فقهی، ادای شهادت عبارت است از بیان مشاهدات یا شنیده های فرد در برابر حاکم شرع یا قاضی، به منظور اثبات یک حق یا رفع نزاع. این مرحله، ظهور عملی مسئولیت تحمل شهادت است و بدون آن، تحمل شهادت به تنهایی نمی تواند به اقامه عدل منجر شود.

وقتی فردی به عنوان شاهد به دادگاه فراخوانده می شود و آنچه را که در گذشته دیده یا شنیده، با دقت و صداقت بیان می کند، در واقع دارد «ادای شهادت» می کند. این عمل، فراتر از یک گفتگوی عادی است؛ زیرا با قسم و تعهد به بیان حقیقت همراه است و پیامدهای حقوقی و شرعی سنگینی دارد. اینجاست که نقش شاهد از یک ناظر صرف، به یک فعال در برقراری عدالت تغییر می کند.

وجوب ادای شهادت: وظیفه ای سنگین و حیاتی

بر خلاف تحمل شهادت که در حکم آن اختلاف نظر وجود داشت، در وجوب ادای شهادت، اتفاق نظر بیشتری میان فقها وجود دارد و آن را وظیفه ای سنگین و حیاتی می دانند.

حکم تکلیفی ادای شهادت: فردی یا جمعی؟

ادای شهادت، در غالب موارد، واجب عینی است، به خصوص اگر شاهد منحصر به فرد باشد و بدون گواهی او، حق مظلوم ضایع شود. یعنی هر فردی که شاهد واقعه ای بوده و فراخوانده می شود، باید شهادت دهد. اگر تعدادی شاهد وجود داشته باشند، ممکن است وجوب آن به وجوب کفایی تبدیل شود؛ اما در هر صورت، اصل وجوب آن مورد تردید نیست.

قرآن کریم در آیه ۲۸۲ سوره بقره، پس از بیان لزوم نوشتن دیون، می فرماید: «و لا یأب الشهداء اذا ما دعوا» که به تصریح بسیاری از مفسران و فقها، دلالت بر وجوب ادای شهادت دارد. همچنین آیه ۱۵۳ سوره نساء می فرماید: «و لا تکتموا الشهاده» (و شهادت را پنهان نکنید). این آیات، به وضوح بر لزوم ادای شهادت و حرمت کتمان آن تأکید دارند.

روایات بسیاری نیز به شدت، کتمان شهادت و ترک ادا را تقبیح کرده و برای آن مجازات های سخت اخروی و حتی دنیوی برشمرده اند. این تأکیدات نشان می دهد که ادای شهادت، از اهم تکالیف شرعی است که نباید از آن سر باز زد.

با این حال، مواردی استثنایی وجود دارد که وجوب ادای شهادت ساقط می شود یا حتی حرام می گردد:

• تقیه: اگر ادای شهادت باعث ضرر جانی، مالی یا ناموسی برای شاهد یا مؤمن دیگری شود.
• خوف ضرر: ترس از وارد آمدن ضرر جانی یا مالی قابل توجه به شاهد یا نزدیکان او.
• هتک عرض مؤمن: اگر شهادت باعث هتک حرمت یا آبروی بی دلیل یک مؤمن شود، در برخی موارد ادای آن منع شده است.

در این موارد، فرد با یک انتخاب دشوار روبرو می شود؛ انتخابی میان وظیفه شرعی و حفظ خود یا دیگران از ضرر. فقها در این خصوص، با در نظر گرفتن اهمیت و شدت ضرر، حکم مناسب را صادر می کنند.

شرایط صحت و اعتبار ادای شهادت: ستون های گواهی

برای اینکه شهادت در محضر قاضی مورد قبول واقع شود و اثر شرعی و حقوقی داشته باشد، باید شرایط خاصی را رعایت کرد. این شرایط تضمین کننده اعتبار و صحت گواهی هستند:

• مطابقت با واقع: شهادت باید دقیقاً همان چیزی باشد که شاهد دیده یا شنیده است و با حقیقت مطابقت داشته باشد.
• جزم و یقین: شاهد باید در شهادت خود، قطعیت و یقین داشته باشد و نباید بر اساس ظن و گمان یا تردید شهادت دهد.
• بلوغ، عقل، ایمان، عدالت، حلال زادگی: این شرایط که در تحمل شهادت نیز مطرح شدند، در زمان ادای شهادت نیز باید وجود داشته باشند.
• عدم اتهام: شاهد نباید به دلیل وجود منفعت شخصی یا دفع ضرری از خود، متهم به جانب داری در شهادت باشد.
• شهادت بر شهادت: در برخی موارد، شاهد اصلی نمی تواند در دادگاه حاضر شود. در این صورت، ممکن است شهادت بر شهادت معتبر باشد. به این معنا که فردی دیگر (شاهد ثانی) شهادت دهد که شخص اول (شاهد اصلی) به فلان واقعه شهادت داده است. این نوع شهادت نیز شرایط خاص خود را دارد، از جمله عدالت شاهد ثانی و عدم امکان دسترسی به شاهد اصلی.

رعایت این شرایط است که به شهادت قدرت و اعتبار می بخشد و آن را از یک ادعای صرف متمایز می کند.

ملاک و مستندات در شهادت: مبانی پذیرش گواهی

چه نوع اطلاعاتی می تواند مبنای شهادت قرار گیرد؟ آیا فقط مشاهدات مستقیم فرد کافی است؟ فقها در این زمینه نیز معیارهایی را مشخص کرده اند.

شهادت به استناد تسامع و استفاضه مفید علم

«تسامع» به معنای شنیدن یک واقعه از افراد متعدد و «استفاضه» به معنای انتشار وسیع و شیوع یک خبر در جامعه است، به نحوی که این شنیده ها یا شیوع خبر، برای فرد شنونده، علم و یقین حاصل کند. در مواردی خاص، شهادت بر اساس تسامع و استفاضه که منجر به علم و یقین شود، معتبر شناخته شده است.

این نوع شهادت در موضوعاتی کاربرد دارد که غالباً مشاهدات مستقیم فردی کمیاب یا ناممکن است، مانند:

• شهادت بر وقف: مثلاً اینکه یک مکان یا مالی از زمان های دور وقف بوده است.
• شهادت بر نسب: اینکه فردی فرزند فلان شخص است.
• شهادت بر مرگ: گواهی بر فوت یک شخص که خبر آن در جامعه منتشر شده است.
• شهادت بر ملکیت گذشته: اینکه فلان ملک در گذشته متعلق به فلان شخص بوده است.

در این موارد، علم حاصل از انتشار گسترده و شنیدن از افراد متعدد، جایگزین مشاهده مستقیم می شود و پایه اعتبار شهادت قرار می گیرد.

شهادت به مقتضای امارات و اصول شرعیه

گاهی اوقات، شهادت مستقیم بر یک واقعه وجود ندارد، اما بر اساس امارات (نشانه ها و قرائن) و اصول شرعیه (قواعد کلی فقهی)، می توان به حقایقی دست یافت و بر اساس آن ها شهادت داد. این نوع شهادت بر پایه استنتاج و استنباط است.

یک مثال خوب برای این نوع شهادت، شهادت بر مالکیت یک خانه است که فردی سالیان طولانی بدون هیچ مانعی در آن سکونت داشته و تصرف کرده است. با وجود اینکه شاهد ممکن است ندیده باشد که این خانه از ابتدا چگونه به مالکیت آن فرد درآمده، اما تصرف طولانی مدت و بلامنازع، خود یک اماره قوی بر مالکیت است که می تواند مبنای شهادت قرار گیرد. همچنین اصول فقهی مانند ید (تصرف) که اماره بر مالکیت است، می تواند در این موارد مستند شهادت واقع شود.

موارد خاص در ادای شهادت: ظرافت های فقهی

در کنار احکام کلی شهادت، برخی موارد خاص نیز وجود دارند که نیازمند بررسی دقیق تر و احکام ویژه ای هستند. این موارد نشان دهنده انعطاف پذیری و دقت شریعت در مواجهه با شرایط مختلف است.

حکم مزد گرفتن برای ادای شهادت: از کراهت تا جواز

یکی از سؤالات مهم این است که آیا فرد می تواند در ازای ادای شهادت، مزد دریافت کند؟ دیدگاه های متفاوتی در این باره وجود دارد:

• کراهت: برخی فقها گرفتن مزد برای ادای شهادت را مکروه می دانند، زیرا شهادت را یک وظیفه شرعی می شمارند که باید بدون چشم داشت مالی انجام شود.
• حرمت: در مواردی که شهادت، واجب عینی باشد و کتمان آن حرام، برخی گرفتن مزد را حرام می دانند؛ زیرا انجام واجبات نباید مشروط به دریافت پول باشد.
• جواز: در صورتی که شهادت واجب عینی نباشد (مثلاً شاهدان متعدد باشند) یا فرد برای ادای شهادت متحمل هزینه هایی مانند سفر، از دست دادن درآمد کاری و … شود، گرفتن هزینه و حتی مزد (در حد جبران خسارات و نه بیش از آن) جایز دانسته شده است. البته این جواز نیز معمولاً با قید عدم زیاده روی و صرفاً به عنوان جبران خسارت مطرح می شود.

این مسئله، دغدغه ای است که ممکن است برای یک شاهد پیش آید، به ویژه اگر شهادت دادن برای او زحمت و هزینه ای به همراه داشته باشد. فقها با در نظر گرفتن جوانب مختلف، سعی در ارائه راه حلی عادلانه برای این معضل کرده اند.

ادای شهادت توسط افراد با محدودیت: انعطاف پذیری شریعت

شرایط خاص برخی افراد، مانند لال بودن یا نقص بینایی و شنوایی، چالش هایی را در زمینه ادای شهادت ایجاد می کند. شریعت اسلام با در نظر گرفتن این محدودیت ها، راهکارهایی را برای اعتبار بخشیدن به گواهی این افراد ارائه کرده است.

ادای شهادت لال:

اگر فردی قادر به تکلم نباشد، اما بتواند منظور خود را به روشنی و وضوح بیان کند، شهادت او معتبر است. راه های بیان شهادت توسط لال می تواند شامل موارد زیر باشد:

• اشاره های واضح: اگر با اشاره هایی که انجام می دهد، مقصود او کاملاً روشن و بدون ابهام باشد.
• نوشتن: اگر قادر به نوشتن باشد و شهادت خود را مکتوب کند.
• سایر وسایل ارتباطی: در دنیای امروز، ابزارهای دیگری نیز برای ارتباط افراد لال وجود دارد که در صورت وضوح و اطمینان آور بودن، می تواند مبنای اعتبار شهادت قرار گیرد.

مهم ترین شرط، حصول یقین و اطمینان قاضی از محتوای شهادت است.

تحمل و ادای شهادت توسط نابینا و ناشنوا:

در مورد افراد با محدودیت بینایی یا شنوایی نیز، شرایط خاصی برای تحمل و ادای شهادت وجود دارد:

• تحمل و ادای شهادت نابینا: فرد نابینا نمی تواند بر امور دیداری شهادت دهد، اما می تواند بر امور شنیداری گواهی دهد. مثلاً اگر اقرار، اذن، یا صیغه طلاق را بشنود، می تواند بر آن شهادت دهد، به شرطی که صدا را بشناسد و یقین به گوینده داشته باشد.
• تحمل و ادای شهادت ناشنوا: فرد ناشنوا نمی تواند بر امور شنیداری شهادت دهد، اما می تواند بر امور دیداری گواهی دهد. مثلاً می تواند بر رویدادهایی که با چشم مشاهده کرده، شهادت دهد، به شرطی که از نظر عقلی و فهم واقعه مشکلی نداشته باشد و بتواند شهادت خود را به نحوی واضح بیان کند (مانند نوشتن یا اشاره).

این احکام نشان دهنده آن است که شریعت اسلام در عین سخت گیری در شرایط شهادت، نسبت به افراد دارای محدودیت نیز انعطاف پذیری لازم را به خرج داده است تا حقوق این افراد تضییع نشود.

دیدگاه امام خمینی (ره) در باب تحمل و ادای شهادت: تبیین و تاکید

امام خمینی (ره) به عنوان یکی از برجسته ترین فقهای معاصر، در منظومه فقهی خود، به مسئله شهادت و ابعاد آن توجه ویژه ای داشته اند. دیدگاه های ایشان، نه تنها در فقه نظری، بلکه در بستر نظام جمهوری اسلامی ایران، به عنوان مبنای بسیاری از قوانین و رویه ها قرار گرفته است.

جایگاه شهادت در اندیشه امام خمینی (ره)

ایشان همواره بر اهمیت اقامه عدل و حفظ حقوق مسلمین تأکید فراوان داشتند و شهادت را یکی از مهم ترین ابزارها برای رسیدن به این هدف می دانستند. در آثار فقهی ایشان، شهادت نه فقط یک حکم فرعی، بلکه یک ستون اصلی برای پایداری جامعه و مبارزه با ظلم و فساد معرفی شده است. امام خمینی (ره) با توجه به آیات قرآن کریم و روایات اهل بیت (ع)، وجوب تحمل و ادای شهادت را یک وظیفه شرعی و اجتماعی می دانستند که هر فرد مسلمانی باید به آن پایبند باشد.

تاکیدات و نکات برجسته ایشان

امام خمینی (ره) در مباحث خود، علاوه بر تکرار نظرات مشهور فقها، بر نکات خاصی نیز تأکید داشتند که نشان دهنده عمق نگاه ایشان به این مسئله است:

• دقت و امانت در شهادت: ایشان همواره بر لزوم نهایت دقت و امانت داری در تمامی مراحل شهادت، از تحمل تا ادا، تأکید می کردند. شهادت دروغ یا شهادتی که با غفلت و بی دقتی همراه باشد، از نظر ایشان گناهی بزرگ و عامل تخریب عدالت بود.
• مسئولیت اجتماعی: امام (ره) به بعد اجتماعی شهادت توجه ویژه ای داشتند و آن را نه تنها یک حق فردی، بلکه یک مسئولیت بزرگ اجتماعی برای جلوگیری از تضییع حقوق عمومی می دانستند.
• عدالت شاهد: ایشان بر لزوم عدالت شاهد به عنوان یک شرط اساسی برای اعتبار شهادت، اصرار داشتند و معتقد بودند که فرد فاقد عدالت، نمی تواند حامل حقیقت باشد.

این تأکیدات، در واقع، چارچوبی محکم برای درک مسئولیت شهادت در جامعه اسلامی فراهم می آورد.

رویکرد ایشان به موارد خاص

در خصوص موارد خاصی مانند شهادت به تسامع و استفاضه یا شهادت افراد دارای محدودیت، دیدگاه امام خمینی (ره) عموماً با نظرات مشهور فقهای امامیه همسو بود. ایشان اعتبار شهادت به تسامع را در مواردی که منجر به علم و یقین شود، می پذیرفتند و آن را راهی برای اثبات حقایقی می دانستند که امکان مشاهده مستقیم آن ها وجود ندارد.

همچنین، در مورد افراد دارای محدودیت مانند لال، نابینا و ناشنوا، رویکرد ایشان بر اساس حفظ حقوق و یافتن راه هایی برای اعتبار بخشیدن به شهادت این افراد، به شرط حصول یقین از محتوای گواهی، استوار بود. این دیدگاه، نشان دهنده تلاش برای فراگیر بودن عدالت و عدم محرومیت افراد به دلیل ناتوانی های جسمی است.

نتیجه گیری: جمع بندی و یادآوری مسئولیت

تحمل شهادت و ادای شهادت، دو بال جدایی ناپذیر در پرواز عدالت و پایداری حقوق فردی و اجتماعی در نظام فقهی اسلام هستند. این دو مفهوم، بیش از آنکه صرفاً اصطلاحات حقوقی باشند، وظایفی شرعی و اخلاقی اند که بر دوش هر مؤمنی که شاهد وقایع زندگی است، قرار می گیرند. تحمل شهادت، گامی اولیه در پذیرش مسئولیت حفظ حقیقت است؛ آن لحظه ای که فرد با چشمان خود، شاهد رویدادی می شود که می تواند سرنوشت ساز باشد و این مسئولیت را در دل خود نگاه می دارد.

ادای شهادت اما، مرحله ظهور این مسئولیت است؛ آنگاه که شاهد فراخوانده می شود تا آنچه را دیده یا شنیده، با صداقت و یقین در محضر قاضی بیان کند. این عمل، نه تنها به اقامه حق کمک می کند، بلکه خود فرد را نیز از گناه کتمان شهادت مبرا می سازد. از وجوب کفایی تحمل شهادت گرفته تا وجوب عینی ادای شهادت، همگی حکایت از اهمیت والای این امر در حفظ نظم و عدل در جامعه دارند.

باید به یاد داشت که در تمامی مراحل، از لحظه تحمل تا ادای شهادت، صداقت، دقت و امانت، سرلوحه کار شاهد باشد. کوچکترین غفلت یا دروغ، نه تنها به تضییع حقوق افراد منجر می شود، بلکه از دیدگاه شرعی نیز پیامدهای سنگینی در پی خواهد داشت. این وظیفه خطیر، به مثابه سپری است که از حقوق مظلومان محافظت کرده و شمشیری است که با آن ظلم از ریشه برکنده می شود.

ما به عنوان اعضای جامعه اسلامی، موظفیم که این مسئولیت بزرگ را بشناسیم، شرایط آن را رعایت کنیم و در صورت لزوم، با شجاعت و امانت، به آن عمل کنیم. بدین ترتیب، نه تنها به وظیفه شرعی خود عمل کرده ایم، بلکه در برپایی جامعه ای عادلانه و سرشار از حقوق، سهیم بوده ایم. این درک عمیق از شهادت است که می تواند جامعه را به سوی حق و حقیقت رهنمون سازد.